Şenol Karakaş, Roni’nin hastanedeki en mutlu gününü yazdı: Roni’den sonra…

İSTANBUL Kamyonlar kavun taşır ve ben Boyuna onu düşünürdüm, Kamyonlar kavun taşır ve ben Boyuna onu düşünürdüm, Niksar'da evimizdeyken Küçük bir serçe kadar hürdüm.   Sonra âlem değişiverdi Ayrı su, ayrı hava, ayrı toprak. Sonra âlem değişiverdi Ayrı su, ayrı hava, ayrı toprak. Mevsimler ne çabuk geçiverdi Unutmak, unutmak, unutmak.   Anladım bu şehir başkadır Herkes beni aldattı gitti, Anladım bu şehir başkadır Herkes beni aldattı gitti, Yine kamyonlar kavun taşır Fakat içimde şarkı bitti. Cahit Külebi   Roni’nin yayınlanan son yazısı “Mutlu Bitmiş Bir Göç Öyküsü”, ailesinin bir kesimi (Fred) üzerinden göçmen düşmanlığını ve göçmen düşmanlığına karşı neden kendisinin düşmanlık beslediğini anlatan, sonu mutlu biten bir göç hikâyesiydi. Ailesinin “uzak” bir parçasının, dedesinin kardeşinin hikâyesiydi.  Roni esasen “uzak” olmayan, yani yakın olan ailesinin; dedesi, büyükbabası, büyükanneleri, anne ve babası, halası, teyzesi ve ilk çocukluk zamanlarından İngiltere’ye gittiği tarihe kadarki dönemi uzun uzun ayrıntılı bir şekilde  “Çocukluk bu ya!” isimli anı hikâyesinde anlatır. (Başka bir yazıda nasıl tanıştığımızı, “Çocukluk bu ya!” isimli bu yazısının bir Ankara kışının ayazı gibi nasıl yüreğime sert bir şekilde çarptığını, Roni’nin sözcüklerinin belleğimin derinliklerinde kokan çocukluk yıllarımı ve o yıllara veda edişimle nasıl örtüştüğünü anlatmaya çalışacağım). Şimdilik kısaca şunu not düşeyim; Roni, “Çocukluk bu ya!” isimli anı hikâyesi ve başka düzyazılar ve şiirlerin de içerisinde olduğu bir dosyayı, tanıştığımız 1998 yılının yaz başında, posta ile bana göndermişti. İlk başta dedesine atfen yazdığı şiiri ve hemen arkasından gelen, ailesinin hikâyesini ve on yedi yaşında İngiltere’ye gidişine kadar ki zaman diliminde yaşadığı çocukluk anılarını da anlattığı bu hikâye, beni derinden etkilemişti (neden etkilemişti, nasıl etkilemişti, bunları da anlatacağım ama bir başka yazıda). Posta ile bana ulaştırdığı bu dosyada, (evet o zamanlar ikimizde internet de kullanıyorduk ama hala posta ile iletişimin yaygın olduğu zamanlardı)  ikinci sayfada “içindekiler” bölümü de hazırlanmıştı. Basıma hazır bir kitap taslağıydı elimdeki, şiirler ve düzyazıların bir arada olduğu bir kitap. Coşku ve heyecanla bir çırpıda soluksuz bir şekilde okumuştum. Bildiğim kadarıyla (ki yanılıyor da olabilirim) O dosyadaki “Çocukluk bu ya!” yazısı aynı senenin sonunda Adam Öykü dergisinde yayınlandı.  “Bağırıp çağırmadan, tepinmeden, gülümseyerek”, hava alanında yola çıktığın günden itibaren bir ömür boyu yüzünde asılı kalan o hüzünlü gülümsemeyle kucaklıyorum seni, özlemle ve hasretle Roni…  Şeref Işıldak

Hollywood oyuncuları ve yazarları, 1960’dan bu yana ilk kez daha iyi ücret ve çalışma koşulları için ortak grev kararı aldı. Yüzlerce oyuncu ve yazar, herhangi bir düzenleme olmaksızın eserlerinin yapay zekayı eğitmek için kullanılmasından, kendi eserleriyle eğitilmiş yapay zekaya senaryo yazdırılmasından rahatsız ve mesleki varlıklarına tehdit olarak gördükleri yapay zekâ kullanımına ilişkin kısıtlama talep ediyorlar.  Bir işçi sendikası olan Amerika Yazarlar Birliği - Writers Guild of America (WGA), işçilerin yerine yapay zeka kullanımının yasaklaması için ilk ciddi adımı attı ve Sinema ve Televizyon Yapımcıları Birliği'nden (Alliance of Motion Picture and Television Producers - AMPTP) yapay zekanın kendilerine ait kaynaklardan/eserlerden faydalanarak hazırladığı eserlerle ilgili düzenleme talep etti. WGA’nın önerisinde, yapay zeka tarafından üretilen eserlerin "edebi malzeme(hikayeler, senaryolar, diyaloglar, eskizler vb." veya "kaynak malzeme(senaryonun dayandırılabileceği romanlar, oyunlar, makaleler vb." olarak kabul edilmemesi gerektiği belirtiliyor. Bu sayede bir yapay zeka programı "edebi malzeme" üretemeyecek ve projede "yazar" olarak kabul edilmeyecek.  Oyuncular Sendikası SAG-AFTRA yapay zekanın, oyuncuların ses ve görüntülerini birebir taklit etmesine ilişkin çekincelerini de dile getiriyor. SAG-AFTRA sendikasından Duncan Crabtree-Ireland, stüdyoların sanatçıların yüzlerini tarayıp "sonsuza kadar, istedikleri herhangi bir projede, rıza ve tazminat olmaksızın" kullanmak istediklerini belirtti. "Performans klonlama" konusunda benzer endişelerini dile getiren bir diğer isim de İngiliz oyuncular sendikası Equity'den Liam Budd oldu.  İngiltere yazarlar sendikası Writers' Guild of Great Britain – WGGB de yapay zeka geliştiricilerinin yazarların çalışmalarını onların izni olmadan kullanmasından ve yazarların telif haklarını ihlal ediyor olmasından şikayetçi. Konuya ilişkin yapmış oldukları açıklamada yapay zeka kullanımının artmasının yazarların iş imkanlarını azaltacağına ve yazarların ücretlerini düşüreceğine vurgu yapılıyor. WGGB, yazarların korunmasına amacıyla, yapay zeka geliştiricilerinin yazarların çalışmalarını yalnızca kendilerine açık izin verildiği takdirde kullanmaları ve hangi verilerin kullanıldığı konusunda şeffaf olmaları konularında tavsiyede bulunuyor.  Yapay zekanın bu denli hızlı gelişmesi kanuni düzenlemelerdeki eksiklikleri gün yüzüne çıkardı. DrawAnyone, DALL-E ve Snapchat gibi yapay zeka uygulamaları aracılığıyla üretilen portreler kamu malı sayılıyor ve herkes tarafından ücretsiz olarak kullanılabiliyor. Bu görüntüler telif hakkı koruması altında değil, tüm bu tartışmalar telif hakkı yasalarında önümüzdeki günlerde kaçınılmaz değişikliklerin olacağına işaret ediyor.   Duru H. Ozaner

11 Mart 2011’de tarihin en büyük üçüncü nükleer felaketi yaşandı. Japonya’nın doğu kıyısı açıklarında şiddetli bir deprem meydana geldi ve kıyıda konuşlanmış Fukuşima Daiichi nükleer santrali önce depremi, sonra da saatler içinde gelen tsunamiyi yaşadı. Deprem, santrala ulaşan ana elektrik hattını devreden çıkardı, tsunami santrali yerle bir etti. Öyle ki tesisin jeneratörleri bile devre dışı kaldı. Santral artık elektrikten yoksundu. Reaktörler soğutulamadı. Herkes bir erime yaşanmasını ya da bunu önleyebilecek bir mucizeyi bekliyordu.  Fukuşima felaketinden geriye kalansa halen temizlenememiş bir enkaz ve bu enkazın derinlerinde durmaya devam eden, robotlar tarafından izlenmeye çalışılan – onların dahi radyasyona yenik düştüğü – olağanüstü bir radyoaktif kalıntı birikimi. Kaza sırasında kullanılmamış halde bulunan nükleer yakıt da soğutma sistemi devre dışı kalınca son derece tehlikeli bir faza geçti ve reaktörü eritti. İçeride, bir insanın maruz kalabileceği radyasyon seviyesinin yüzlerce kat fazlasına ulaşan tonlarca radyoaktif kalıntı mevcut. Buradan temizlenebilse bile nasıl imha edilebileceği halen bilinmiyor.  Netflix’in “The Days” (O Günler) adlı yeni serisi Fukuşima nükleer felaketinde yaşananları konu alıyor. Ağırlıklı olarak başroldeki karakterin, yani Santral Müdürü Masao Yoshida’nın (Koji Yakusho) kaza günlerine odaklı yarı otobiyografik romanından faydalanıldığı için, devlet yanlısı ve derinlikten yoksun dili nedeniyle, aslında birçok önemli meseleyi de ihmal eden bir yapım olduğunu söylemeden geçemeyiz. Ancak, birbirini takip eden Three Mile (ABD), Çernobil (Rusya) ve Fukuşima (Japonya) nükleer felaketleri üçgeninde incelediğimizde, bir nükleer santralin nelere mal olabileceğini apaçık ortaya serdiği de ortada. Bu üç kazanın ilki ABD’nin Pensilvanya eyaletindeki Three Mile Adası’nda yaşandı (1979). Ülkeyi tam manasıyla bir felaketin eşiğine getiren kazada santral çekirdeği erimeye yüz tutmuşken her şeyin yolunda olduğu imajını korumak için yalan üstüne yalan söyleyen santral yetkilileri ve onların yanında yer alan devlet görevlileri ada sakinlerini haftalarca radyasyona maruz bıraktılar, gerçekleri halktan gizlediler. 2022’de bir Netflix belgeseli olarak yayımlanan “Meltdown: Three Mile Island” (Erime: Nükleer Felaketin Eşiği) bu olayı tanıkları aracılığıyla sunan izlemeye değer bir yapım.  İkincisi, hepimizin çok iyi bildiği, bazılarımızın çocukluk yıllarına tekabül eden Çernobil felaketi (1986). HBO’nun 2019’da mini dizi olarak TV’ye uyarladığı ve büyük beğeni toplayan “Chernobyl”, kazaya dair ilk gerçekçi uyarlama olarak yayınlandığında, çöküş aşamasında olan SSCB’nin yalanlara ve baskıya dayalı rejimine dair gerçekleri de önümüze seriyor ve bu nedenle felaket ile sistemin ta kendisi arasında doğru, güçlü ve derinlemesine bir bağ kurmayı başarıyordu.  Bir nükleer felaketin tanıkları arasındaysanız ve orada neler yaşandığını anlatmaya girişiyorsanız, bu felaketin politik okumasını da doğru yapmış olmanız gerekir ki “gerçek hikayeyi” ihmal etmiş olmayın. “The Days” bu açıdan zayıf bir yapım.  Nükleer felaketin yaşandığı sırada santralde görevli olan ve takip eden hafta boyunca küresel bir felaketi önlemek için canını dişine takarak çalışan insanların müthiş çabasını anlatırken etkileyici bir kurguya başvuruyor ve bir o kadar iyi olan sanat yönetmenliği nedeniyle de övülmeyi hak ediyor. Gelgelelim, ağırlıklı olarak bir mühendisin gözünden yansıtıldığından ve mühendisler tarafından kaleme alınan tarihi belgelerden faydalanıldığından olsa gerek, hiçbir detayın atlanmaması uğruna dram kalitesinden de ödün veren bir yapım olmuş. Örneğin, Chernobyl’de (HBO) ekrana yansıtılan tüm karakterleri sistemin çürümüşlüğü ışığında izlerken burada kazaya eşlik eden ya da ona sebep olan karakterlere değil kazanın kendisine getirilebilecek bilimsel açıklamalara, takip eden günlerde gerçekleştirilen insanüstü çabalara ve çok daha büyük bir felaketin nasıl önlendiğine dair bir anlatıya tanık oluyoruz.  “Uygarlığın” boyunu aşan teknoloji Bu üç kazayı incelediğimizde, ekrana yansıtılmış olsun ya da olmasın, hepsinin ortak noktalarını görebiliriz.  Bir nükleer santralde çekirdek erimesi (en korkulan senaryo) yaşanması ihtimali, 3704 reaktör yılında 1 olarak hesaplanır, ancak sayılar yanıltıcıdır çünkü nükleer teknolojisine hakimiyetleri açısından “en iyiler” olarak bilinen ülkelerin üçünde de ölümcül sonuçlar doğuran çok büyük birer felaket yaşanmış olduğu gerçeğini gizler. Kaldı ki tek bir nükleer kaza bile küresel ölçekli, geri dönülemez sonuçlar doğurmaya yeter.  Nükleer santraller sözüm ona olgunlaşmış bir teknolojidir ama istatistiğin bize bir sayı sunmaktan öteye geçemediği bu alanda kontrol edemediğimiz bir güçle karşı karşıyayız.  Dahası, olağanüstü ölçekli yatırımlar gerektirdiği için tüm sektör özel şirketlerin elinde. Three Mile Santrali kazasında gerçekler, kazaya davetiye çıkaran şirketin kendisi tarafından gizlenirken devlet yöneticileri de toplumu değil bu şirketi ve nükleer santrallerin geleceğine yaptıkları yatırımları önceleyerek halkı yüzüstü bırakmıştı.  Fukuşima’da da benzer bir senaryo devreye girdi elbette, şirketin üst düzey yöneticileri ve politikacılar siyasi tepkilerden korktukları ve kamuoyundaki imajlarının zedelenmesinden endişe duydukları için bağlı kalınabilecek bir protokol arayışına girdiler ama ne yazık ki öyle bir protokol mevcut değildi. İnanılmaz ama gerçek; kaza bir deprem ülkesinde gerçekleştiği halde, büyük bir deprem yaşanması ve ardından yükselebilecek bir tsunaminin elektrik hattını devreden çıkarması durumunda nasıl bir protokol izlenebileceği bile bilinmiyordu.  Üç örnekte de nedense hiç hesapta olmayan, haliyle izlenebilecek kılavuzları boşa çıkaran kazalar yaşandı, körlemesine müdahaleler gerçekleştirildi ve bunların birçoğu durumu daha da içinden çıkılmaz hale getirdi. Bilgisayar sistemleri devreden çıkıp göstergeler gerçeği yansıtmaya son verince çekirdekte neler olup bittiğinin anlaşılabilmesi için insan faktörüne başvuruldu (yoğun radyasyona maruz kalmayı kabul eden “intihar timleri”), normal şartlarda kontrol odasından yönetilebilen vanaların elle açılması gerekti, işler hep ters gitti, ölçümlerde ‘kırmızı bölgeye’ ulaşıldı, dozimetrelerin ibresi yüzlerce kilopaskal’a ulaştı, giderek kötüleşen birer kabus yaşandı.  İşte nükleerin gerçeği bu: Tüm istatistikleri, tüm vaatleri, hatta önceden hazırlanmış olsa bile kılavuzları ve protokolleri bile boşa çıkaracak tek bir felaket yeter her şeyin yerle bir olmasına.  Dördüncüsü sonumuzu getirir.  İklim krizinin giderek derinleştiği bir dönemde yaşıyoruz ve sırf bu nedenle nükleer santraller her zamankinden daha tehlikeli bir teknolojiye dönüştü. Bize bir temiz enerji çözümü gibi sunuluyor olmaları bu gerçekleri gizleyemiyor. Zaten günbegün ısınmakta olan deniz suyunu daha da ısıtan, bir noktadan sonra reaktörü soğutmaya yetmeyecek kadar ısınmış olan bu suyu kullanmaya mecbur kalacak her an patlamaya hazır bir bombanın gölgesinde yaşamayı kabul etmek, dördüncü felakete yeşil ışık yakmak olur.

Merve Dizdar’ın, Kuru Otlar Üstüne (Yön: Nuri Bilge Ceylan) filmindeki rolüyle “En İyi Kadın Oyuncu” ödülüne layık görüldüğü Cannes Film Festivali’nde bu yılın Altın Palmiye ödülü ise Justine Triet’in yönettiği Anatomy of a Fall’a gitti. Triet, ödülü alırken yaptığı konuşmada Macron’un neoliberal politikalarını eleştirdi, kültürü ticarileştirdiklerini söyledi. Yönetmen, Fransa’daki direnişe dikkat çekerek, ülkesinde emeklilik reformuna karşı tarihi protestolar yaşandığını ancak eylemlerin “şoke edici bir biçimde” bastırıldığını da dile getirdi. Bu sözleri üzerine, tıpkı Türkiye’de Merve Dizdar’a yapılmış olduğu gibi, Macron yönetimi ve Kültür Bakanı Rima Abdul Malak tarafından hedef alındı, ülkesini suçlamakla eleştirildi.  Jüri ödülünü Finlandiyalı yönetmen Aki Kaurismäki'nin Ukrayna'daki savaş haberlerinin radyodan dinlendiği sevgisiz bir iş dünyasında filizlenen aşkı anlattığı Fallen Leaves alırken Cannes'ın ikinci önemli ödülü olan Büyük Ödül ise Jonathan Glazer'ın Auschwitz'in bitişiğinde yaşayan Alman bir aileyi konu aldığı tüyler ürpertici Martin Amis uyarlaması The Zone of Interest’e gitti. Festivalin politik tonu 1968’de, toplumsal meselelerin filmlerde yeterince tartışılmadığına ve Cannes’ın bir balonun içinde yaşamaya alışmış olduğuna dikkat çeken Jean-Luc Godard, "Ben size işçilerle ve öğrencilerle dayanışmadan bahsediyorum, siz bana çekimlerimden, yakın planlardan bahsediyorsunuz” diyordu; “Ahmaksınız!" Bu yıl Cannes'ın gündeminde kadınlara yönelik şiddeti, gezegendeki ekolojik krizleri, Ukrayna savaşını ve kapitalizmin varlıklı azınlığını hedef alan pek çok tartışma vardı. Örneğin, festivalin açılış gösteriminde Maiwenn Le Besco'nun yönettiği, Johnny Depp'in başroldüne yer aldığı Jeanne du Barry filmiyle yapıldı ve filmin kendisinden çok, eski eşi Amber Heard'e aile içi şiddette bulunmuş olmakla suçlanan, üstüne bir de Heard’e karşı dava açan Depp tartışıldı. Ünlü oyuncu Jane Fonda ise Trier’e Altın Palmiye’yi vermek üzere sahneye çıktığında "İlk kez 1963'te gelmiştim," dedi; "Festival o zamanlar daha küçüktü. O zamanlar yarışan hiç kadın yönetmen yoktu ve bunda bir yanlışlık olduğu aklımıza bile gelmemişti. Uzun bir yol kat ettik ama daha gidecek çok yolumuz var." Bu yılın yarışma dışı filminin (Killers Of The Flower Moon) yönetmeni Martin Scorsese ise Taxi Driver ile kazandığı Altın Palmiye'den 47 yıl sonra Cannes'a geri döndü ve Rusya'nın saldırısına uğrayan Ukrayna'ya desteğini dile getirdiği konuşmasında ifade özgürlüğünü de savundu. Aktörler Leonardo DiCaprio, Robert De Niro ve Lily Gladstone'un yanı sıra Scorsese'ye filmde konu alınan Osage halkının şefi Geoffrey Standing Bear da katıldı. Standing Bear, "Halkım büyük acılar çekti ve bugün bile bunun etkilerini yaşıyoruz" dedi; "Martin Scorsese ve ekibi güveni yeniden tesis etti ve biz bu güvene ihanet edilmeyeceğini biliyoruz."  Merve Dizdar’a yöneltilen sözlü şiddet Nuri Bilge Ceylan'ın Doğu Anadolu'da geçen filmi, genç bir kadın öğrencisi tarafından tacizle suçlanan Samet (Deniz Celiloğlu) ve kendisi gibi bir öğretmen olan arkadaşı Nuray’ın (Merve Dizdar) ilişkilerini konu alıyor.  Dizdar, ödül töreninde yaptığı konuşmanın hedef gösterilmesinin ardından bir açıklama yaparak şunları söyledi; "Doğduğum ülke, buradaki kadınlar, hepimizin bir mücadelesi var, bu burada ve dünyanın her yerinde mevcut. Kadın olmanın ne kadar zor olduğunu biliyoruz ve ben de bunun hakkında bir konuşma yaptım." Ödülünü alırken yaptığı konuşmasında ise şöyle diyordu Dizdar; "Filmde canlandırdığım Nuray karakteri inandığı şeyler ve varoluşu için mücadele veren ve bu uğurda bedeller ödemek zorunda bırakılmış bir kadın. Onu tanımak ve anlamak için uzun uzun çalışmak isterdim ama ne yazık ki yaşadığım coğrafyada bir kadın olmak Nuray’ın ve Nurayların duygusunu doğduğum günden beri ezbere bilmeyi gerektiriyor. Ödülü Nuray ve onun gibi kadınların mücadelesine güç verebilmek için, kendine layık görülenlere boyun eğmeyip eyleme geçen, bu uğurda her şeyi göze alan ve ne olursa olsun umut etmekten vazgeçmeyen tüm kız kardeşlerime ve Türkiye’de hak ettiği güzel günleri yaşamayı bekleyen tüm mücadeleci ruhlara armağan ediyorum." Oyuncu, Radyo ve Televizyon Üst Kurulu (RTÜK) Başkan Yardımcısı İbrahim Uslu’nun da aralarında yer aldığı bir grup tarafından hedef alındı; kadının güçlenmesinden korkan ve onu sadece anneliği üzerinden tanımlayan; şiddete, tacize ve her fırsatta istismara başvuran, “kadınları sahiplendirmek” isteyenleri meclise sokan kadın ve LGBTİ+ düşmanı AKP-MHP ve beraberindekiler tarafından sözlü şiddete maruz bırakıldı, ülkeyi “Batı’ya şikayet etmek”le suçlandı.  Kadın cinayetlerini durduramayan, çocuk istismarını ve kadına şiddeti teşvik edenler tarafından hedef alınan Dizdar'a yönelik linç kampanyasını kınayan İnsanlık Hakları Derneği’nin (İHD) yaptığı açıklamada şu ifadeler yer aldı; "Bu linç kampanyasına katılanlara ve ülkeyi yönetenlere soruyoruz; gerçeklerin üzerini örterken kadın cinayetlerini çocuk istismarını meşrulaştırdığınızın, yen içinde bırakmaya çalıştığınızın kadınların ve çocukların hayatı olduğunun farkında mısınız?"

“Erkekler ya da kıyafetler hakkında konuşmazdık hiç. Her daim Marx, Lenin ve devrimdi meselemiz.” – Nina Simone Simone'un modayı değil 'Marx, Lenin ve devrimi' tartışmakla ilgili bu sözleri onun sivil haklar aktivisti ve bir müzisyen olarak öne çıkan hikayesinin ötesine uzanan siyasi yaşamı hakkında bir fikir edinmemizi sağlıyor. İki siyah kadın arasında geçen, ürettikleri eserler ve bu eserlerin toplumlarını nasıl özgürleştireceği hakkındaki bu ‘kadınca sohbetlerin' diğer öznesi ise dostu ve oyun yazarı Lorraine Hansberry idi. Hansberry'nin henüz 34 yaşındayken trajik bir şekilde pankreas kanserine yenik düşmesinin ardından Simone, dostu için, onun otobiyografik oyunu “Young, Gifted and Black”e [Genç, Yetenekli ve Siyah] atıfta bulunan bir şarkı besteledi. Onların dostluğu ve yoldaşlığı, politize olmuş siyah kadınlar arasında geçen koyu sohbetlerin ilham verme gücüne dair harika bir örnek sunar. Bu sohbetler erkeklerin dik bakışlarından ve beyazlardan uzakta gerçekleşiyordu; siyah kadınların siyasi görüşlerini ya marjinalleştiren ya da hafifseyen kitlesel harekete yeniden giriş yapmaya hazırlanırken soluklandıkları bir tür enerji birikimi alanlarıydı bunlar. Nina Simone'un ‘hafifsendiğini’ söylemek saçma olur. Nitekim, yirminci yüzyılın en ünlü müzisyenlerinden biridir. Siyasi içerikli şarkıları üzerine bir makale, biyografi ya da analiz daha kaleme almaya gerek yok. Lakin, Simone'un siyasi yaşamının bizlere kimler tarafından ve nasıl anlatıldığına; bu anlatıya neleri dahil etmeyi seçtiklerine ve hangi kısımlarını ‘hafifsediklerine’ bakabiliriz. Simone'dan sıklıkla bir sivil haklar aktivisti olarak bahsedilir ve öyleydi de. Ancak zamanın sivil haklar hareketi, özgürleşmenin nasıl olacağına dair pek çok farklı siyasi görüş barındırıyordu. Örneğin, NAACP (Siyahların Gelişmesi İçin Ulusal Birlik) gibi bazı örgütler yalnızca Afro-Amerikalı orta sınıfa faydalı olabileceği için eleştirilen liberal reformlar talep ediyordu. Milliyetçi siyahlar ise ekonomik bağımsızlıklarını arıyor ve ırkçı beyaz Amerika'dan ayrılacak yeni bir Siyah devleti kurmayı istiyorlardı ama bu yeni devletin kapitalizmin siyahı olmanın ötesine geçip geçemeyeceği de belirsizliğini korumaktaydı. Haliyle, tüm sivil haklar aktivistlerinin dostlarıyla bir araya geldiklerinde Marx’tan ya da Lenin'den bahsettikleri söylenemezdi. Sesini müziği ve performansıyla duyurmayı seçen, bunu nasıl yapacağını çok iyi bilen müthiş derecede zeki, yetenekli ve harikulade bir kadın söz konusu olduğunda, bunun öylesine edilmiş bir söz değil gerçek bir niyet beyanı olduğunu anlıyoruz. Simone bize bir komünist, bir yoldaş ve bir devrimci olduğunu fısıldıyordu. Tıpkı beyaz komünist folk müzisyeni Phil Ochs'un “Love Me I'm a Liberal” [Sev Beni, Ne de Olsa Bir Liberalim] adlı şarkısında nüktedan bir tarzda dile getirdiği gibi, sol politik fikirlerle öne çıkan kimi siyah kadın sanatçılar ve bilhassa da müzisyenler, beyaz dinleyicilerinin konforlu alanına sirayet edebilecekleri daha az radikal ve daha tehlikesiz bir biçime dönüştürülmek zorunda kalıyorlardı. Liberal beyazlar da sivil haklar mitinglerine gidebilir, diyordu Ochs, “ama onlara devrimden bahsetmeyin, bu biraz aşırıya kaçmak olur”. Lakin, Simone o duvarı da aşmak istedi. Eylül 1963'te beyazların üstünlüğünü savunanlar tarafından gerçekleştirilen, yaşları 11 ila 14 arasında değişen dört siyah genç kadının katledildiği terör saldırısına (16. Cadde’deki Baptist Kilisesinin bombalanması) cevaben yazdığı “Mississippi Goddam”de [Mississippi Bedduası] şöyle söylüyordu: ‘Bunun komünistlerin kumpası olduğunu ima etmeye çalışıyorlar Oysa tek derdim eşitliktir Kız kardeşim, erkek kardeşim için, halkım için, kendim için’ Bu satırlar, eşitlikten bahsetmenin komünizmle ve 'Amerikan karşıtlığı' ile bir tutulduğu McCarthyci 'kızıl tehlikeye’ verilmiş bir yanıt olarak okunabilir. Diğer yandan, Hansberry ile yaptığı ‘kadın kadına sohbetler' ve James Baldwin, Stokely Carmicheal ya da Langston Hughes gibi sosyalist aktivistlerin de yer aldığı arkadaş çevresinin politik tutumları ışığında okunursa, siyasi bir açıklama niteliğinde olduğu da anlaşılabilir. Simone solda yürüyordu, çünkü bunu eşitliğe uzanan yegane yol olarak görüyordu: ırkçı devlet aygıtını teskin etmeye yönelik 'ihtiyatlı olalım’ reformları bir seçenek dahi olamazdı. Sözleri Langston Hughes'un Simone için yazdığı bir şiirden gelen “Backlash Blues” [Beyaz Tepkimeye Blues] adlı şarkısındaysa enternasyonal sosyalizmin dışavurumunu görürüz: ‘Gel gör ki büyüktür dünya Büyük, muhteşem ve yuvarlak Ve benim gibileriyle doludur Siyah, sarı, soluk ya da kahve.’ Hughes'un kaleme aldığı son eserlerinden biri olan şiirde Vietnam gerçeğinden ve bu emperyalist savaşa gönderilmiş Afro-Amerikalı erkeklerin 'kendi evlerinde' ikinci sınıf vatandaş muamelesi görmelerinden bahsediliyor. Simone dinleyiciye, kendisinin ve 'Bay Backlash'in [Bay Beyaz Tepkisi] birçok enkarnasyonu tarafından ezilen tüm ırksallaştırılmış grupların aslında küresel çoğunluk durumunda olduklarını söyler – ve aynı zamanda, Kara Panterler gibi bazı örgütlerin Amerikan emperyalizminin etkilerinden mustarip bir dünyanın dört bir yanındaki ezilenlerle enternasyonal bir birlik kurmaya çalıştıkları o siyasi süreci de yansıtır. Hiç şüphe yok ki siyah ABD solunun siyasi tarihi, Simone'un çalışmalarının bağlamsallaştırılması adına büyük önem taşır, ancak ben tekrar Simone ve Hansberry arasında geçen o sohbetlere dönmek istiyorum. Simone dinleyen siyah bir kadın, bir sosyalist, feminist ve müzisyen olarak benim duyduğum, radikal solcu siyah kadınlar arasında geçen bu çok özel ve samimi sohbetlerin kendisini müziğinde de gösterdiğidir. Örneğin, 'Four Women'a [Dört Kadın] bakalım. Feminist marşlarından biri olarak kabul edilmiş bu şarkı, siyah kadınların kendilerine dayatılan sınıfsal roller ve toplumsal cinsiyet rolleriyle kısıtlandıkları basmakalıp kadınlığı anlatıyor: anne, talihsiz melez, seks işçisi ve öfkeli siyah kadın. Kanımca bu şarkı, köleliğin ve onun mirasının günümüz siyah kadını üzerindeki etkilerinin sıradan bir analizi olmanın çok ötesindedir. Çünkü Hansberry ve Simone'un hem kendi hayatları hem de diğer siyah kadınların hayatları hakkında konuşurken ırk, toplumsal cinsiyet ve sınıfı kapsayan Marksist analize başvurduklarını anlıyorum; kapitalizmin ve ırkçılığın el ele verip şarkıdaki kadınların (Sarah Teyze, Saffronia, Tatlı Şey ve Fıstık) hayatlarını, yani kendilerini sürekli mücadele etmek, hayatta kalmak ve direnmek zorunda bulan tüm siyah kadınların hayatlarını bu kalıplara nasıl soktuğundan bahsediyorlardı. Simone, müziğini dinleme zevki geliştirebilmiş herkese özgürlük, eşitlik, adalet ve kurtuluş mesajı getiren başyapıtların mahir yaratıcısıydı. Onu bir sivil haklar aktivisti olarak sunmak da hatalı bir yaklaşım olur, çünkü Simone bir devrimciydi. Marx ve Lenin'in eserlerini okumuş, bu devrimci pratiği bugün de yankılanmaya devam edecek müziğine taşımayı başarmış olağanüstü bir kadındı. Chardine Taylor-Stone Çeviri: Tuna Emren

Geçtiğimiz 24 Nisan beni 1915’in kurbanlarından sosyalist bir tiyatrocuyla tanıştırdı: Asıl adı Yenovk İbranosyan olan ancak sahnedeki adıyla tanınan, Taşnaksutyun[1] üyesi Yenovk Şahen. Yazıya başlarken sonuna bir gönderme yapıp Nişan Beşiktaşlıyan’ın 1969’da kaleme aldığı Tiyatro Simaları isimli çalışmasından şu satırları aktarmak istiyorum: “Şahitlerin söylediğine göre tutukluluk ve sürgün günlerinde Yenovk içlerinde en mutlu, hayat dolu ve nükteli olanıydı. Hareketli mizacından, iyimser bakış açısından ya da belki de öngörü eksikliğinden kaynaklanıyor olacak ki sürgüne giderken adeta düğüne gider gibi mutluydu.” Yenovk üzerine yaptığım okumalar sonunda kişiliğine ayna tutan en net ifadelerin bunlar olduğuna karar verdim. Bu satırlar Yenovk’un kısa yaşamının en öz ifadesi bence. Ermenilerin Osmanlı toplumunda önemli bir sosyoekonomik gücü oluşturduğu ve buna ek olarak, Osmanlı’daki kültürel ve sanatsal yaşamdaki ağırlıkları dolayısıyla sanata ve sosyo-kültürel alana katkılarının da büyük olduğu bilinmektedir. Bu anlamıyla 1915’te yaşanan trajedi sadece bu toprakların kadim halklarından birine karşı işlenen bir suç değil aynı zamanda içinde yaşanılan toplumun kültürel birikiminin çok önemli bir kısmının da tasfiyesidir. Taner Akçam, İstanbul’da bir gecede 200 Ermeni aydınının tutuklandığı 24 Nisan 1915 için “Ermeni Soykırımı bir ‘aydın kırımı’ olarak başlamıştır”[2] tespitinde bulunuyor. Dönemin modern dünya algısının önemli parçalarından biri olan tiyatronun Türkiye’deki önde gelen temsilcileri Ermenilerdir. Yazının kahramanı bir tiyatrocuysa Ermeni aydınlarla birlikte yok edilen kültürel birikimin tiyatro cephesine kısaca bakmak ve bazı değerli adımların altını çizmek anlamlı olacaktır. 1820’lerde Düzyan ailesinin Kuruçeşme’deki yalısında Ermeni gençler tarafından ilk temsillerin verilmesi Osmanlı’daki Batı tarzı tiyatronun başlangıcı olarak kabul edilebilir. 1859 yılında Altunduri Arekel Efendi şimdiki Tokatlıyan binasını kiralayıp “Şark Tiyatrosu” adıyla bilinen ilk profesyonel Ermeni tiyatrosunu kurmuştur. Ekşiyan, Çamaşırcıyan ve Mağakyan aynı yıllarda ilk kez kadın kılığında sahneye çıkan Mardiros Mınakyan, 1856’da sahneye çıkan ilk profesyonel Ermeni kadın oyuncu Fanni (Ağavni Hamoyan), Tovmas Fasulyeciyan, Bedros Aramyan, Mardiros Mınakyan, Serovpe Benliyan, Kurken Trentz ve Acemyan bu alanın öncü sanatçılarıydı. “Şark Tiyatrosu”nda amatör bir oyuncu olarak birkaç oyunda rol alan Hagop Vartovyan ya da daha bilinen adıyla Güllü Agop da bunlar arasındadır. Güllü Agop, Osmanlı Türkiye tiyatrosunun kurucusu ve en önemli geliştiricisi olacaktır. “Şark Tiyatrosu”nun kapanmasından sonra Güllü Agop, 1867 yılında Gedikpaşa sirkini kiralayıp bir tiyatroya dönüştürmüştür ve bir grup genç oyuncuyla birlikte Osmanlı Tiyatrosu’nu kurmuşlardır. “Osmanlı Tiyatrosu”nun kuruluşu Batı tarzı Türkiye tiyatrosu açısından da bir dönüm noktasıdır. Vartovyan’ın “Osmanlı Tiyatrosu”ndan önce kimse Türkçe oyunlar oynamayı denememiştir. Ancak ne trajiktir ki, 1920 yılından itibaren Ankara’da şekillenmeye başlayan yeni devlet Ermenice tiyatro yapmaya fiili bir yasak koymuştur. Koyulan bu yasak İttihat ve Terakki’den devralınan “Ulus Devlet” yaratma fikrinin yansımalarından biridir ve ruh olarak 1915’in devamıdır. Ermeniler kurucusu oldukları tiyatronun dışına itilmiştir. Hatta daha da trajik olarak, cumhuriyet döneminin ilk yıllarında kurucu irade tarafından bu toprakların çok kültürlülüğünün, çok kimlikliliğinin inkârının araçlarından biri haline getirilmiştir tiyatro. Bu topraklara kendilerinin taşıdığı, kendilerinin inşa ettiği tiyatro fikri gün gelmiş onların inkarının etkili bir aracı haline getirilmiştir. İttihat ve Terakki ve devamında Kemalist iktidar “milli burjuva” yaratma hedefiyle sermayenin Türkleştirilmesi eylemini hayata geçirirken bu topraklardaki burjuva kültürel birikimin tasfiyesine imza atmışlardır. Çünkü şu acı bir gerçektir ki; sermayenin devri kültürel birikimin devrini mutlak kılmamaktadır. Yenovk’un sandığı Artık yazımızın esas konusuna, sosyalist tiyatrocu Yenovk Şahen’e geri dönelim. 1889’da Bahçecik’te dünyaya gelen Yenovk’u arkadaşları şöyle tarif ediyor: Kendisi uzun boyluydu, gür ve dağınık saçları, yeşilimsi gözleri vardı. Genelde ipek bir takım ve çizme giyerdi. Yenovk Şahen çok mutlu, hareketli, insan canlısıydı ve temiz bir karakteri vardı. Fakat bu tatlı genç hem tiyatroda hem hayatta haksızlığa uğradığında ya da entrika gördüğünde isyan ederdi. Hatta bu kızgın mizacı yüzünden ona ‘Sopacı Yenovk’ derlerdi.[3] Fakir bir Ermeni ailesinin çocuğu olan Yenovk babasını erken yaşlarda kaybetti. Annesi ve iki kardeşiyle İstanbul’a yerleştikten sonra tiyatrocu olma hayali için adımlar attı. Dönemin birçok Ermeni genci ünlü Ermeni tiyatrocu Bedros Atamyan’a hayranlık duymaktaydı. Ancak Yenovk’un hayranlığı, Atamyan hayatını kaybettiğinde akrabaları tarafından satılan bir sandık dolusu tiyatro kostümünü borç para bulup, Atamyan’dan geri kalanları kurtaracak kadar derindi. Bu sandığın içinde Atamyan’ın Hamlet, Otello, Kral Lear, Kean, Demirci Jean rollerini yaratırken kullandığı tarihi kostümleri vardı. Yenovk 1915’te hayatını kaybettikten sonra bu sandık kardeşlerine kaldı, 1924 tarihinde ise bu eşyalar Sovyet Ermenistan’ın ticaret ataşesi Şahvertyan vasıtasıyla Erivan’a götürüldü. 24 Nisan 1915’te birlikte sürgüne gönderildiği ve şans eseri bu sürgünden sağ olarak geri dönen tiyatrocu arkadaşı Yervant Tolayan ise bu heyecanlı genç tiyatrocuyu şöyle anlatıyor: “Aramızda çok coşkun bir arkadaşımız vardı: Yenovk Şahen. Çok büyük bir tiyatro tiryakisiydi. Nereden bulduğunu anlamadığımız, Atamyan’ın sahne kostümlerini ele geçiştirmişti: Mayo, ayakkabı, Othello’nun paltosu, Hamlet’in kılıcı… Sanat uğruna evde geçirdiğimiz her akşama kendini davet ettirirdi veya davet edilmeksizin gelirdi. Bu buluşmalarda yanmış bir tıpanın kömürüyle burnunu ve ağzını karalara boyar ve tek başına Othello oynamaya başlardı. Herhangi bir eşyayı Desdemona gibi önüne koyardı. Coppée’nin Demircilerin Grevi’ni ve Hamlet’in tiratlarını okurdu. Nihayetinde Atamyan’ın repertuvarını ezberlemişti. Atamyan’ın mayosunu, onun ayakkabılarını giydiğinde, Atamyan’ın Othello’da giyindiği paltoyu sırtına attığında ya da Hamlet’te kullandığı kılıcı beline taktığında Atamyan’ın yeteneğinden içine bir şey gireceğine sıkı sıkıya inanıyordu. Herkes onunla dalga geçerdi ama o bunlara aldırmazdı. Bir artiste yakışan küçümsemeyle ‘Profanlar* ne anlar ki?’ derdi.” [4] İstibdat rejiminin sona ermesi ve İkinci Meşrutiyet’in ilanıyla birlikte Yenovk kendini tamamen Ermeni tiyatrosuna adar. Bir grup arkadaşıyla birlikte “Ermenice Oyunlar Şenliği”ni organize eder ve kendisi de bu etkinliğin ilk gecesinde Demircilerin Grevi şiirini okur. Bu sürecin devamında Aşod Madatyan ile birlikte Azad Pem’i (Özgür Sahne) kurarlar. Azad Pem’in manifestosunda şunlar yazar: “Sosyalist davayı savunan ve millette bu duyguyu uyandıran oyunlara öncelik vereceğiz.” İlk temsillerini de Victor Hugo’nun “Kral Eğleniyor” adlı oyunuyla Beyoğlu’nda yaparlar. Azad Pem repertuvarında sıraladığı bir dizi oyunu Pera’da, Üsküdar’da, Kadıköy’de, Kumkapı’da sahneler fakat başarılı olamazlar. Sahnede isyankâr Hugo’nun “Kral Eğleniyor” oyununun temsillerinden birinde, sonrasında Yenovk’un başını bir miktar sıkıntıya sokan fakat aynı zamanda Yenovk’un iç dünyasını gözler önüne seren bir olay yaşanır. Yenovk’un oyundaki rolü saray soytarısı Triboulet’ti. Triboulet’in tek sevinci kızıdır. Fakat hizmetkarı olduğu kral kızına tecavüz eder ve ölümüne sebep olur. Öfkeden çılgına dönen Triboulet, kiralık katil tutar ve kralı öldürtmek ister. Oyunun final sahnesinde Triboulet ayakları altında bulunan çuvalın içinde kralın cesedi olduğunu sanmaktadır ve ona nefretini kusar. Halbuki çuvaldaki kızının cesedidir. Yenovk oyunun bu sahnesinde kendinden geçer. Oyuncu Yenovk sahneden gitmiş yerini isyankâr Yenovk’a bırakmıştır. Hugo’nun metni gitmiş tiyatro yerini siyasete bırakmıştır. Kral François, Sultan Abdülhamit’e döner, bir süre sonra II. Wilhelm olur ve bunu Avrupa’nın bütün imparatorları sırasıyla takip eder. En son sıra Rus Çarı’na gelir. Seyirciler şaşkınlıktan taşa dönmüştür. Sonra bu durum yerini kahkahalara bırakır. Triboulet rolündeki Yenovk bu durumdan daha da cesaret alıp yeni yeni replikler üretir. Önce Habsburg Kralı’nı anar, daha sonra Ermeni Kilisesi’ne taş atar, ardından Rum Patriği’ne dokundurur. Sinirlenmiş bir şekilde sahnedeki çuvalı tekmelemeye başlar. Binemeciyan’ı kulisten sahneye atlayan oyuncular kurtarır ve perde gülüşler, alkışlar, protestolar ve sloganlar eşliğinde iner. 1909’da Aram Vroyr’un önderliğinde Ermeni Dram Kumpanyası kurulur. Kumpanya Bebo adlı oyunu, Adana Ermeni Katliamı kurbanlarına yardım için sahneler. Ermeni Dram Kumpanyası’nı ayakta tutan üçlü Vahram Papazyan, Yenovk Şahen ve Matmazel Hıraç’tır. Kumpanya, Mebuslar, Aktör Kean, Hamlet, Albay Prido ve Hayaletler oyunlarını, İstanbul, Bahçecik, İzmit, İzmir, Kahire ve İskenderiye’de sergiler. Kahire’de yaklaştıkları bir fırsat belki Yenovk’un hayatını kurtaracaktı ama ne yazık ki bu mümkün olmaz: Ermeni Dram Kumpanyası, Kahire’de yerel oyuncuların da katılımıyla Dikran Gamsaragan’ın Kurtuluş adlı oyununu sahneledi. Gamsaragan dönemin ünlü edebiyatçılarındandı, Kahire’de yaşıyordu ve İstanbul’dan gelen tiyatrocular ile Mısır’da bir kumpanya oluşturmak istiyordu. Bu teklifi Ermeni Dram Kumpanyası oyuncularına sundu fakat Vahram Papazyan bu projenin gerçekleşmesine engel oldu. Eğer bu rüya gerçekleşseydi Yenovk Şahen Mısır’da kalmış olacak, 1915’te İstanbul’da tutuklanamayacak ve hayatını kaybetmeyecekti.[5] Geri dönüşü olmayan sürgün Ermeni Dram Kumpanyası’yla birlikte İstanbul’a dönmelerinden kısa bir süre sonra Birinci Dünya Savaşı patlak verir. 1 Kasım 1914’te Osmanlı Devleti İngiltere, Fransa ve Rusya’ya karşı Almanya’nın yanında savaşa dahil olur. Halkın üzerindeki baskı koşullarının arttığı bu dönem “ayaklanma hazırlığı” içinde oldukları iddia edilen 200 Ermeni aydın 24 Nisan 1915 gecesi yapılan bir operasyonla gözaltına alınır ve sürgüne gönderilir. “Ayaklanma hazırlığı” içinde oldukları iddia edilen tutukluların hiçbirinin evinden tek bir silah çıkmaz. Gözaltına alınıp tutuklanan ve ardından sürgüne gönderilenlerin arasında 24 Nisan gecesi Nişantaşı’nda gözaltına alınan Yenovk Şahen de vardır. Bu sürgünün Yenovk için geri dönüşü olmayacaktır. Yenovk’un nasıl katledildiğine dair Vahram Papazyan’ın şöyle bir iddiası vardır: “Sevgili okuyucu, edebiyatta anlatılanın tersine Yenovk’un ölümü ile ilgili şunu duydum ve bu rivayete daha çok inanıyorum: Yenovk, Zohrab, Tolayan, Gomidas ve diğerleri ile beraber kırbaç altında önce Bursa’ya, sonra da Mezopotamya’ya giderken kudurmuş ve kelepçelerini kırarak iskelenin oraya tutukluları görmek için gelmiş olan topluluğun üzerine atlamış. Yumruklarıyla, dişleriyle ezmiş, yırtmış… Ta ki şaşırmış kitle kendine gelip onu linç edene kadar… Bedeni şehrin köpeklerine yem olmuş.” [6] Hatıralarında Yenovk’tan bahseden bütün arkadaşlarının ortak fikri onun biraz “deli” olduğu şeklinde. Ama deliyse de cesur bir deli olduğunun altını çizmek gerekir. Birçok yerinden yamalı siyah paltosuyla haksızlığa, ayrımcılığa, kendi milletini sevmeyenlere karşı korkusuzca kavgalara girdiğinin çokça şahidi var. Bu gözü kara kavgacı adamın polisler tarafından bile bilinen bir lakabı vardır: “Bahçecikli Fedai”. Yazının finalini Yenovk’un yaşamının önsözü olan kadından bahsederek yapalım. Papazyan anılarında bu yaşlı kadından şöyle bahsediyor: “O küçük kadın parlayan yeşil gözleri, şalvarı ve boncuklu yazması ile adeta kavga arayan bir horoz gibi toplantılarda, sokaklarda, meydanlarda Yenovk’un peşinde gezerdi. Sütlaç gibi buruş buruş yüzü ve solgun yanakları vardı. O solgun yanakları bir kırım ya da sürgün haberi aldığında cehennem karanfili gibi yanardı. Böyle anlarda patlamaya hazır bir bomba gibiydi, onunla bir tartışmaya girmek bir yana dursun dediklerini kabul etmemek bile imkansızdı. Halkımızın büyük çoğunluğunun kırımı ile sona erecek olan Birinci Dünya Savaşı’ndan bir sene önceydi. Kafkasya’ya gitmeden birkaç gün önce Yenovk Şahen’i ziyaret etmek istedim. Ziyaretim esnasında Yenovk’u da beraberimde Kafkasya’ya götürme niyetinde idim, Yenovk’u orada daha büyük tiyatro imkanları olduğunu söyleyerek kandıracaktım ve Kafkaska’ya götürecektim. Ama tüm çabalarım boşunaymış. Yaşlı kadın kızgınlıkla bana baktı ve beni yolcu ederken fısıldadı: ‘Sen oyuncusun, oyuncu kal ama Yenovk’um devrimcidir, o hep barikatların üzerinde kalacak. Eğer seninle Rusya’ya giderse bu kadar adaletsizliğin intikamını kim çıkaracak, sen işine git oğul!’” [7] Yenovk öldükten sonra Beşiktaş’ın yukarısında, Şişli sınırında, meyve ağaçlarının yüksek duvarlarla çevrili olduğu bir konak alev aldı. Yangın bu konağın bodrum katında yaşayan beyaz tenli, yeşil gözlü, geleneksel Ermeni kıyafetleri giyen yaşlı bir kadınının buruşmuş ellerinden çıktı. Konak, Türk zaptiyesinde görevli, Abdülhamit döneminde Talat Paşa’ya bağlı önemli bir memura aitti. İddia odur ki 24 Nisan Ermeni aydın kırımının da sorumlularından biriydi.  Her şey bittikten sonra kendini asmış yaşlı bir kadın buldular konağın bahçesinde. Bütün cüretiyle boynundan sallandığı siyah urgan, Yenovk’unun her gün giydiği paltosundan sökülüp örülmüştü… H. Cengiz Gültekin  Dipnotlar: *Profan: Kutsala saygısı olmayan kimse. [1] Ermeni İhtilalci Taşnak Partisi [2] Taner Akçam, “Fail-i meçhul aydın kırımı olarak 24 Nisan” [3] Beşiktaşlıyan, “Tiyatro Simaları” [4] Tolayan, “35 Yıllık Teatral ve Editöryel Anılar” [5] Beşiktaşlıyan, “Tiyatro Simaları” [6] Papazyan, “Gönlümün Borcu” [7] Papazyan, “Gönlümün Borcu”