6. Kıraathane Kitap Şenliği 18 Ekim’de başlıyor

Gazeteci, belgesel sinemacı ve Hrant’ın Arkadaşları’ndan Ümit Kıvanç, Agos gazetesinin kurucusu, gazeteci ve sosyalist aktivist Hrant Dink’i anlattığı bir filmi tamamladı. Film bu akşam Cemal Reşit Rey Konser Salonu’nda gösterilecek. Yaklaşık bir saat süren film, 19 Ocak 2007’de katledilen Hrant Dink’in mirasını, mücadelesinin ana başlıklarını, verdiği mesajları, savunduklarını ne kadar kararlı bir şekilde savunduğunu gösteriyor.  Agos gazetesinden Yetvart Danzikyan’ın Ümit Kıvanç’la yaptığı röportajda “Filmde Hrant Dink'in konuşmaları ve o sözlere eşlik eden, kimi senin özel olarak çektiğin, kimi ise konuyla ilgili, bana göre hayli çarpıcı ve yer yer şiirsel görüntüler ve elbette müzik var. Böyle bir film yapmaya seni sevkeden neydi?” sorusunu yöneltiyor.  Kıvanç verdiği yanıtta şunları söylüyor: Hrant’ın esas güçlü, etkili, içe işleyen, yüreklere dokunan, insanları meraka veya bildiklerinden şüphe duymaya, araştırmaya, öğrenmeye, ezberlerini reddedebilmeyi göze almayı gerektiren cesur kararlara, girişimlere yönelten hüneri, anlatışı, söyleyişiydi. Kağıda yazılan, basılan sözleri de kolayca geçiştirilecek, etkisiz sözler değildi şüphesiz. Ama esas Hrant, konuşan bir adamdı.  İki yönden. Biri şöyle: Filmde bir yerde de geçtiği üzre, “...onlarla da konuşuruz” gibi bir yaklaşımı, kararı, tavrı vardı. Ufak bir azınlık dışında herkesin kendisine karşı şartlandırıldığı, hattâ düşman edilmiş olduğu bir arenaya çıkmıştı, oradan, kendisinin arslanların kaplanların önüne atılması için gırtlak patlatarak tezahürat yapanlara, “hele bir dinleyin” diye seslenir gibiydi. “Hele bi dinleyin, bakın göreceksiniz, nasıl konuşabileceğiz.” Aşağı yukarı bunun gibi bir şeydi, tavrı. İkinci olarak, öylesine büyük ve köklü, yerleşmiş, yine onun filme de aldığım deyişiyle, “genetik koda işlenmiş” bir acıyı, sonuna kadar haklı mağduriyet halini, haksızlığa, adaletsizliğin en beterine maruz kalmışlık duygusunu, içtenliği ilk saniyesinden itibaren belli olan ve herkesi saran umutvarlıkla, yumuşak ifadeler ve güleryüzle birarada önümüze koyabilmesi... Bu, onun konuşmasına muazzam bir derinlik ve zenginlik kazandırıyordu. Suçlamıyor, sitem ediyordu. Sitem tarzı, kırgınlığını bildirdiği muhatabını aşağılamayışı, düşmanlaştırmayışı, aksine diyaloğa çağırışıyla, başlıbaşına edebiyattı. Tragedya barındıran edebiyat. Hrant’ın yazılarının derlendiği kitaplar çıkarıldı, aramızdan ayrılışından sonra. Ama biz Delal’le, Arat’la zaman zaman, “Yahu, esas onun konuşmalarından bir şey yapmak lazım,” der dururduk. Hrant’tan kalacak olan, yalnız yazılı metinler olamazdı. Onun nasıl konuştuğunu, nasıl anlattığını insanlar bilmeliydi. Tanımamış olanlar onu duymalıydı.  "Hafıza Yetersiz-Hrant Dink İçin Bir Film" başlıklı yaklaşık bir saatlik çalışma, ilk olarak 13 Ocak’ta  saat 20.00'de Hrant Dink Vakfı’nın internet sitesinden  yayınlanacak.  Film, Ümit Kıvanç’ın Vimeo  ve Youtube kanallarından da  yayınlanacak. Agos gazetesinde yapılan röportajı okumak için tıklayın

Dönüşüm çölde başlar. “Eskiler, ruhlarını bulmak için çöle gittiler,” der Carl G. Jung. Çöl bir imgedir; insanın kendi benliğinin çölü çiçek açmaya başladığında, orada tuhaf bitkiler filizlenir.  Tevekkeli değil, çölün en esaslı tasvirleri de yine o çağrıya kulak verip zorlu maceralara atılanlardan geliyor. ‘Dune’, sadece tüm zamanların en iyi bilimkurgu romanlarından biri değil, aynı zamanda, evvelden bir savaş fotoğrafçısı olan yazar Frank Herbert’in kendi çölünde bir münzevi olmak için çıktığı gerçek bir maceranın ekosu.  Büyük yazar, başkahramanı Paul Atreides’i çöldeki bir dizi sınava tabi tutacağı, çeşit çeşit ruhsal büyüme sancıları çektirip eşik üstüne eşik atlatacağı, dokunduğu her yerden acı çığlıklar yükselen tiranla karşılaştırıp hayatının sınavını verdireceği, yani özetle onu bir Atreides’ten Muaddib’e dönüştürerek, egemenliği tüm gezegene yayılan bir dükün oğlundan bir çöl faresi yaratacağı – Atreides daha sonra ‘çöl faresi’ anlamına gelen Muad’dib ismini seçer – bu romanı kendi çölünde, savaştan geriye kalan yaralarında dövmüştü. Kasvetin ele geçirdiği ruhunu gerçek bir çölde yenileme çağrısıyla yola koyulup Tuaregler ile tuz yolculuğuna çıkan Herbert’in bizlere günümüzden binlerce yıl sonraki bir korku ve nefret evreninde, Arrakis adlı çöl gezegeninde ‘melanj’ peşine düşen tiranların kurduğu güç ve sömürü ilişkisini anlattığı destanı, olan biten her şeyi insan egosunun dönüşümüyle harmanlıyor.  Herbert bu müthiş romanda evrensel formülü kullandı, derin uykuda olan bilinci gün ışığına kavuşturdu. Tuareglerin yerini Fremenler aldı, yıkım bu kez melanjın merkeze alındığı bir kurguda sunuldu. Melanj, yani “bahar” sadece Arrakis’te mevcut olan bir tür baharat. Fremenler için yaşamın kaynağı, ömrü uzatan bir ilaç ve insanı bilincin uyanışına götüren bir araç; imparatorluk içinse gücü elinde bulundurmanın tek yolu. Uzay Loncası onun kontrolünü ele geçirdiği için uzay yolculuğunu tekelinde tutuyor. Yönetmen Denis Villeneuve, Dune’u sinemaya uyarlamaya kalktığında, itiraf etmeliyim ki bu girişimin – bir kez daha – fiyaskoya dönüşeceğini düşünmüştüm. Fakat öyle olmadı. Önce David Lynch denemiş, fakat ortaya çıkan filmden kendisi bile hoşlanmamıştı. Ardından Alejandro Jodorowsky’nin büyük projesine dönüşmüş ama o da mimarisini özenle tasarladığı filmi bir türlü hayata geçirememiş, bir proje olarak bırakmayı tercih etmişti.  Romanın görkemli bir uyarlaması olarak nitelendirebileceğim Villeneuve‘ün Dune’u ise yönetmenin ellerinde, ruhsal iç mekanlardan monokrom tonlardaki kasvetli dış mekanlara dönüşerek yansıyor ekrana. Serinin ilk cildinin ilk yarısı olarak sunulan filmde Herbert’ün eseri, tek kelimeyle mükemmel bir sinematografi ve olağanüstü bir prodüksiyon tasarımıyla “canlanarak”, Hans Zimmer’ın deneysel müziği eşliğinde yükseliyor. Bu ilk filmde henüz Muaddib’e dönüşmemiş olan Atreides’i canlandıran Timothée Chalamet’in oyunculuğu ise filmin her biri birbirinden parlak Rebecca Ferguson, Josh Brolin, Charlotte Rampling, Oscar Isaac, Zendaya ve Stellan Skarsgård gibi yıldızları arasındayken bile hepsini gölgede bırakabilecek kadar güçlü. Villeneuve’nin filmi göz boyayan bir türev değil, Dune’un ta kendisi. Öyle ki – ve buna çok şaşırdığımı da eklemeliyim – Herbert’in destansı romanının henüz yarısını bile ekrana yansıtmamışken onun neredeyse tüm unsurlarını bu kadar iyi canlandırmış olması da takdire şayan bir başarı.  Çölde geçtiğine aldanmayın; yıldız kadrosu, retinanızı okşayan görsel anlatımı, incelikli tasarımı ve Zimmer’ın müziği ile taçlandırılan bu “yarım filmde” Villeneuve’ün vizyonu, soğuk ve acımasız bir dünyanın karanlık ve aynı zamanda tuhaf bir haz duyacağınız kasvetli atmosferine dönüştürüyor Arrakis’i.

“Her zaman iki sesle yaşadım- biri politik, biri müzikal” Mikis Theodorakis, 1970, The New York Times röportajı Tanınmış Yunan besteci Mikis Theodorakis’in 2 Eylül’deki ölümü dünya çapında etki yarattı. The New York Times, The Guardian ve birçok ana akım basın yayın kuruluşu, klasik müzik, opera ve oratoryolardan Yunan popüler müziği ve film müziklerine uzanan muazzam müzikal eserini onurlandırdı. “Zorba”, “Z” ve “Serpico” gibi film müzikleri, yazıldıkları filmlerden neredeyse daha ünlü olmuştu. Elbette ölümünün ardından tüm yazılanlar, onun politik duruşu, Komünist partiye ve sola olan bağlılığı ve daha sonra sağa doğru yönelmesi hakkında yorumlarda bulundu. Peki Mikis Theodorakis kimdi? Fikirlerden ve politikadan bağımsız olarak tüm Yunanlar adına konuşabilen bir “ulusal” besteciden mi ibaretti? Yeni Demokrasi hükümetinin bu soruya yanıtı “evet”. Hükümet üç günlük ulusal yas ilan etti ve Mikis Theodorakis’in dehasını ve “Tüm Yunanistan, vatan ve ulus adına konuşan” eserlerini methetmeye girişti!  Ne ikiyüzlülük!  Egemen sınıfın dünyası, sırf eserlerini ve kendisini işçi sınıfının ve ezilenlerin dünyasıyla özdeşleştirdiği için büyük olan bir sanatçının önünde eğiliyor. Daha da önemlisi bu eserler, bu iki dünya şiddetli ve çözülmemiş bir çatışma içinde olduğu geniş bir zaman diliminde, 1960’larda ve 1970’lerde oluştu.  Mikis’in tüm yaşamı boyunca görüşlerinde ve faaliyetlerinde çelişkiler vardı. Bu durum başarılı olamasalar da böylesi gasp girişimlerine kapı araladı. Oysa Mikis’nin kendisi sona yaklaşırken bir mektup yazmış ve önemli olanın “büyük meseleler” olduğunu ve bir komünist olarak ölmek istediğini ilan etmişti. Ama aynı zamanda ve en önemlisi de onun şarkıları, işçi sınıfının ve yoksulların büyük ayaklanmalarının, solcuların mücadelelerinin içinde şekillenmişti. Bugün hâlâ toplumsal huzursuzluk anlarında insanlar tarihsel referans ve ilhamın aracı olarak o şarkıları söylüyor. İlk adımlar, İkinci Dünya Savaşı Mikis İzmirli bir göçmenin ve Giritli bir memurun oğlu olarak, 1925‘te Sakız adasında doğdu. 1919-1922’deki Yunan-Türk savaşının hemen sonrasında doğmuştu. Demokratik gelenekten gelen anne babası ağır baskı zamanlarında yaşadı. İkinci Dünya Savaşı sırasında Almanlar Yunanistan’ı işgal ettiğinde, Mikis konservatuarda okuyordu ve koro eserleri besteliyordu. Çok geçmeden yoksulların açlıktan öldüğü ve kara borsa tacirlerinin yükseldiği bir dönemde, hayatta kalma mücadelesindeki bir militan oldu. Bu durum onu partizan direnişinin gençlik örgütü EPON’a, daha sonra da partizan ordusu ELAS’a katılmaya yöneltti.  Aralık 1944’te, İkinci Dünya Savaşı’nın sonunda, Britanya ordusu kanlı “Dekemvriana” savaşında Almanlara karşı direnişe öncülük eden sol güçlere saldırdı. Yunanistan Komünist Partisi’nin (KKE) bir üyesi olan Mikis, sokak çatışmaları sırasında tutuklamadan kurtuldu. Daha sonra yakalandı; önce 1945’te ve sonra da 1946’da neredeyse ölümüne işkence gördü. Yunan İç Savaşı sırasında rejim, isyancıları “ıslah etmek” ama gerçekte ise kurtulmaları için komünizmi reddettiklerine dair kağıtlar imzalamaya zorlamak ve işkence etmek için ıssız ve çorak Ege adalarında sürgün kampları kurdu. Mikis politik bağlılığının bedelini Ikaria ve kötü şöhretli Makronisos’ta birkaç ay geçirerek ödedi.  Yunan İç Savaşı’ndan sonra İç savaşın sonunda serbest bırakıldı, Atina konservatuarından mezun oldu, ilk senfonisini bestelemeye ve üzerinde çalışmaya başladı. Fransız hükümetinden burs aldı ve karısı Myrto’yla birlikte ülkeden ayrıldı. Böylece ikisi de çalışmalarına Paris’te devam edebilecekti.  İç savaş sonrası yıllar, baskı ve kamusal hayattan dışlanma norm haline geldiğinden Yunanistan’daki solcular için zordu. Bu acı gerçeğin farkında olmasına rağmen, Mikis eve dönmeye ve Yunanistan’ın kültürel ve politik hayatına aktif bir şekilde katılmaya karar verdi. Atina’daki müzikal kurulu düzenle bağlantı kurmak yerine, komünist şair Yiannis Ritsos’un şiiri “Epitaph” için müzik bestelemeyi seçti. Şiir 1936’da Selanik’te polisin saldırdığı ve yüzlerce tütün işçisini öldürdüğü kanlı 1 Mayıs’tan esinlenmişti. Ritsos ve şiirleri 1960’ta adeta yasa dışıydı; ancak Theodorakis bir LP albüm yayınladı ve kamuoyunda büyük bir çıkış yaparak ana akım entelektüel çevreleri şok etti.     1960’lar ve Yunanistan’daki onay Müziğini benzersiz kılan unsurlar burada görülebilir: Georgios Seferis, Tasos Livaditis, Federico Garcia Lorca, Odysseas Elytis gibi ünlü şairlerin şiirlerini seçip, geleneksel yaylı çalgı olan buzukinin kullanımı gibi yenilikler getiren müzikler derledi. Ayrıca mütevazı halk müziği şarkıcılarıyla çalıştı. Sonucu çok popülerdi. Halktan çıkan ve halka geri dönen bir müzikti. Böylece şiir eğitimli elitler için bir “yüksek sanat” olmaktan çıktı, işçi sınıfı evlerine girdi ve işyerlerinde, eylemlerde, konserlerde söylendi.1965’te Mikis, Holokost’tan kurtulan Iacovos Kampanellis’in güftesine dayanan “Mauthausen”i yayınladı. Holokost hakkında bestelenmiş en güzel müzik olarak nitelendirilebilir. Mikis EDA’nın (komünist parti illegalken, yasal sol parti) aktif bir üyesiydi. Sınıf mücadelesinin yükselişe geçtiği 1960’larda, “Grigoris Lamrakis Demokratik Gençliği” adlı gençlik örgütünü kurdu ve ilk lideri oldu. Lambrakis bir sporcu, milletvekili ve politik militandı; 1963’te faşist çeteler tarafından öldürülmüştü. EDA’nın seçilmiş bir milletvekili olarak Mikis, müzik topluluğuyla çalmak ve ardından seyircilerle tartışmak için tüm ülkeyi şehir şehir gezdi. Gençler polisin yasaklarına meydan okuyup konserlere katılarak, onları politik bir olaya dönüştürdü. O dönemdeki politik duruşu açıkça, çok radikal olmayarak müesses nizam tarafından kabul edilmeye çalışan EDA’nın merkezi çizgisinin solundaydı. Bu süreç onun hem politik anlayışını hem de diyalektik olarak halk hareketiyle ilişkili olan sanatını geliştirdi. Diktatörlüğün yükselişi ve düşüşü: “Ya Karamanlis ya tanklar”! Ne yazık ki 60’ların politik çalkantısı, Yunanistan’ı yedi yıl boyunca albaylar rejimine sokan, 1967’deki askeri darbeyle yenildi. Ancak Mikis pes etmek veya kaçmak yerine farklı bir rol oynamayı seçti. Darbenin hemen ertesi gününden itibaren silahlı direniş çağrısı yapan küçük bir çevrenin parçasıydı. Sol partilerin liderliklerinin aksine rejime karşı örgütlenme potansiyeline dair iyimserdi. Duruşunun bedelini ödedi ama aynı zamanda hareketin sonraki aşamasının tohumlarını ekti. Mikis uluslararası bir kampanyanın ardından 1970’te Paris’e kaçmadan önce tutuklandı, işkence gördü hapsedildi, ev hapsine kondu. Zorba (1964) filminin uluslararası başarısının sonrasında zaten ünlüydü.  1969’da Kosta Gavras’ın, yukarıda bahsi geçen arkadaşı Lambrakis’in suikaste uğramasını anlatan ve dünya çapında başarı ve takdirle karşılaşan “Z” filmi için müzik yazdı. Paris’ten dünyayı gezerek grubuyla konserler verdi ve Yunanistan’la uluslararası dayanışma için konuşmalar yaptı. Uluslararası izleyicileri, Allende’nin Şili’sinden Filistin’e ve Castro’nun Küba’sından Londra’ya dek uzanıyordu. Pablo Neruda’nın sözlerine (Evrensel Şarkı/Canto General, 1971) dayanan müzikler yazdı, film ve televizyon için müzikler yaptı, özellikle Gavras’ın “State of Siege” (Sıkıyönetim) filmine ve Al Pacino’nun idealist bir polisi oynadığı, Sidney Lumet’nin “Serpico” filmine müzik besteledi.  1974’te diktatörlüğün düşüşüyle birlikte, Mikis Yunanistan’a bir kahraman olarak döndü. İşçi sınıfı hareketi ve sol için yeniden doğuş zamanıydı. Binlerce insan direnişin zaferini kutlamak için stadyumlara doluştu ve daha fazlası grev ve işgal dalgasına dahil oldu. Maalesef böylesi bir anda Mikis, seçimlerdeki seçeneklerin “Ya Karamanlis ya tanklar” arasında olduğunu açıklayarak, muhafazakar başbakan Karamanlis’e açık destek verdi. Diktatörleri deviren hareketin dinamiğinin gücü ve sola yönelimi nedeniyle tamamen yanılıyordu. Sağın demokrasinin koruyucusu olduğunu öne sürmekteki hata,  dönemin potansiyelini frenledi.  Ancak bu tutum anlaşılırdı. Mikis’in düşüncesinin kalbinde, işçiler ve kapitalistler olarak bölünmüş bir toplumdan ziyade, bir ulus, bir “ruh” olarak ülkesi, Yunanistan, albümlerinden birinin başlığıyla “Romiosyni” (Rumluk) yer alıyordu. Komünist Parti (KKE) ile kısa süreliğine barışmasına rağmen, vatanseverlik kavramı gitgide tüm faaliyetlerine hakim oldu.  Bu durum gerginliklere ve ihtilaflara yol açtı. Mikis Theodorakis FKÖ’yü ve Yaser Arafat’ı desteklemek için Lübnan’ı ziyaret etti ve Filistin için ulusal marş yazmaya girişti. Ama aynı zamanda François Mitterand’ın Fransa’daki seçim başarısını kutlamak için de müzik besteledi. Her türden müzikal eser bestelemeye devam etti, ama hiç şüphesiz konserleri için seçtiği şarkılar 1960’ların ve 1970’lerin ürünleriydi.   1986’da Mikis, Türkiye’den sanatçılarla birlikte İstanbul’daki ilk Yunanistan-Türkiye dostluk komitesinin kurulması için ön ayak oldu. Zülfü Livaneli, Aziz Nesin, Yaşar Kemal gibi önemli kişilerle işbirliği yaptı ve Ege denizinin iki yakasında heyecan ve umut verici konserler verdi. Ancak aynı zamanda Andreas Papandreou ve Turgut Özal gibi başbakanların bu fikirleri benimsemelerini ve barışı ileriye taşımalarını bekliyordu…  Sağa dönüş 1990’larla birlikte politik yörüngesi Mikis’i sağcı Konstantinos Mitsotakis hükümetine katılmaya götürdü. Bu işbirliği uzun sürmemesine rağmen ihanete uğramış hisseden sol halk kesimleri nezdinde büyük bir hayal kırıklığıydı. Sağla işbirliği Theodorakis’in icadı değildi. Bu politika 1989’da sağcı Yeni Demokrasi partisiyle koalisyon hükümeti kuran “Solun Birliği” (Synaspismos) ittifakı tarafından başlatılmıştı. Mikis sadece reformist partilerin halihazırda uyguladığı stratejileri en uca çekti.  Sonraki yıllarda NATO’nun Yugoslavya (1999), Afganistan (2001) ve Irak (2003) savaşlarına karşı çıkarak birkaç parlak an yaşadı. 2010’da Yunanistan’daki “meydan hareketleri” sırasında müdahale etti ve “Spitha” (Kıvılcım) adlı bir inisiyatif kurdu. Ancak bu dönemde karanlık anları da vardı, en bilineni Kuzey Makedonya’ya karşı milliyetçi protestolara katılmasıydı. Ama herhalükarda siyasi yaşamdaki rolü zaten azalmıştı.    Mikis kime ait? Mikis Theodorakis’in hayatı, ihtilaflar ve zikzaklarla dolu ama müzikal yaşamı öyle değil. Şarkıları siyasetini aşan ve bir tür ulusal ve küresel miras oluşturan büyük bir sanattı. Ama bunlar yukarıdakilere karşı savaşan aşağıdakiler adına konuşan müziklerdir. Sağın Mikis’in mirasıyla bağ kurma girişimlerinin gayri meşru olmasının esas nedeni budur. Solcular Mikis’in aldığı pek çok tavırdan dolayı hayal kırıklığına uğramış olabilir. Ancak onun çalışmaları, sınıf mücadelesinin önde gelen olaylarıyla ve Yunanistan soluyla özdeşleştiği için hareketin bir değeridir. Bu yüzden bir eylem sırasında insanlar onun şarkılarını kendiliğinden söyler ve Mikis Theodorakis’e veda etmenin en iyi yolu da budur.  Onu idealize ederek değil, ama bu şarkıların birlikte yapıldığı direnişin ruhunu canlandırarak.   Dimitra Kyrillou  Bu yazı The Left Berlin sitesinde İngilizce yayınlanan bir makalenin güncellenmiş halidir. Çeviri: Meltem Oral