Rusya’nın egemenleri

“Oligarklar” güncel konu başlıklarımızdan. SSCB dağılırken “doğru zamanda doğru yerde durma” ve herkesten önce kapma becerileri gösteren uyanık, güçlü ve düzenbaz şahsiyetler, birçok işletmeyi, şirketi ve iş sahasını ele geçirdiler. Ülkenin ilk büyük kapitalist kuşağı olarak, havadan kaptıkları servetleri değerlendirdiler, yatırımlarını geliştirdiler, kimisi tipik görmemiş, kimisi daha rafine süper zenginlere dönüştüler. SSCB ve geçiş döneminin ardından yeni Rusya devletinin de üst kademelerinde yer tutmayı başaran yetkililerin de katılımıyla, bol paralı, lüks yaşamlı bir ayrıcalıklı yeni sınıf doğdu. Bir ayakları Batı’da, paraları İsviçre bankaları veya vergiye takılmayacakları karanlık uluslararası ağlarda, mülkleri Londra’da, Paris’te, kızları oğulları dünya sosyetesi ortamlarında, vergisiz yolsuzluk cennetlerine kayıtlı süper lüks özel jetleri, yatları pahalı dergilerin sayfalarında, yeni karakterler katıldı İnsanlık Durumu dizisinin yeni sezonuna: Rus oligarklar. Kimi SSCB bürokrasisi tecrübesi geçirmiş, yaşını başını aldıktan sonra dünya nimetlerini bol bol tatmakta olan kurtlar, kimi dünyanın vicdanı terk etme yarışına girdiği 1980’lerde gözü açılmış, pahalı spor kılıkları içinde tekinsiz ışıklar saçan dinamik genç adamlar. Bugün oligark kavramını kullandığımızda, servetini büyük ölçüde SSCB dağılırken çökülen tesislerden, işletmelerden, yaratılan ve istismar edilen fırsatlardan elde etmiş, bunu sermayeye dönüştürerek uluslararası yatırımlara yönelmiş, Rusya devletiyle ilişkisi muğlak ama kesin, bazen “vazifeli kapitalist” diye adlandırmanın uygun düşeceği, belki bazıları zamanla Putin’in maceralarından uzak durmaya yönelecek -çünkü milliyetçi-imparatorlukçu hırslar yüzünden tehlikeye atılamayacak kadar büyük zenginlikleri, kârlı işleri, lüks yaşamları bulunan- bir zümreden sözediyoruz. Tabiî bu son şıkta Rusya’da şu anda varolan iktidar yapısı sarsılacak.

Esas olarak devlet yöneticileri sıfatıyla karşımıza çıkan şahsiyetlerin çoğu da oligark kategorisine sokulabilirler. Çünkü gözönünde olan bazı yeni zenginlerin gelirlerinden devletin üst kademesinin paylar aldığına kesin gözüyle bakabileceğimiz gibi, birtakım yatırımların bizzat onlar adına yapılıyor, yürütülüyor olduğu da biliniyor. Moskova’daki yönetici kast, “Rusya’ya kapitalizm lazımsa onu da biz yaparız” diyen ve yeni düzenin ayrıcalıklı konumlarını kapan ve bunları elde etme yolunun kollektif suç ortaklığı niteliğinden ötürü, ortaklığa aykırı davrananın konumunu kolayca kaybedebileceği bir teşkilat gibi iş götüren, kendini herhangi bir hukukla bağlı hissetmeyen bir kadro. Bakan, kamu işletmesi yöneticisi, özelleştirilmiş eski kamu işletmelerinden kendine şirket yapmış ya da yatırımlarını Batı’ya taşırmış işadamı… herkes birarada.

Rusya’yı daha yakından tanıyan bilen meslektaşlarımızın ve uzmanların bizi bu konuda daha çok aydınlatmasını -ve benim burada yanlış aktardığım, eksik bıraktığım hususlar varsa düzeltmelerini- umalım. Böylece, Vladimir Putin’in hangi güçbirliğini temsilen hüküm sürdüğünü ve şu meşhur “anti-emperyalizm”inin neyin nesi olduğunu daha iyi anlayabiliriz.

Bu yazıda, bazı oligarkları tanıyarak, parçası oldukları, bazen adına iş gördükleri, bazen temsil ettikleri Rusya devleti iktidar yapısı hakkında fikir sahibi olmaya çalışacağız. Avrupa Konseyi’nin 28 Şubat 2022 tarihli yaptırım kararına ekli listeden hareket ettim, bazı isimler ekledim. Verileri olabildiğince sınayarak aktarmaya çalıştım, şaibeli görünen bilgileri aktarmadım.

(Oligarklardan birini ayırdım, ikinci bir yazıyla sunacağım. Çünkü onun hikâyesinde Kırım’a dair ilginç -ve sinir bozucu- ayrıntılar var, kısmak istemedim.)

Haydi gelin, anti-emperyalistlerden anti-emperyalist beğenelim.

İGOR İVANOVİÇ SEÇİN • Dünyanın en büyük ham petrol üreticilerinden, Rusya devlet şirketi Rosneft’in CEO’su. Putin’in hem -her gün görüşecek kadar- yakın dostu hem de en çok güvendiği danışmanlarından. AB kararındaki ifadeyle: “Rusya siyasî elitinin en güçlü üyelerinden biri kabul edilir.” Putin’le ilişkisi 1990’lara, St. Petersburg belediyesi zamanına dayanıyor. (Putin belediye başkanının danışmanıydı, sonra belediyenin dış ilişkiler komisyonu başkanı olmuştu. Burada ithalat-ihracatla ilgili yolsuzluk soruşturması geçirmiş, müfettişler görevinden alınmasını önerdikleri halde kendisine dokunulmamıştı.) Putin başa geçtiğinde Seçin onun yardımcılarından biri olmuş, Rosneft’in başına getirildikten sonra başbakan yardımcılığı da yapmıştı. AB kararından: “Rusya devletiyle ortaklaşa çalışan Rus oligarklardan biri. Putin’in çevresinde, itaat ve sadakâte karşılık malî kazanç ve önemli mevkiler elde eden gruptan.” Başında bulunduğu Rosneft, Putin’in Gelendzhik’teki özel saray kompleksinin arazisinde yeralan üzüm bağlarının kurulma masraflarını karşılamış.

NİKOLAY PETROVİÇ TOKAREV: Devletin büyük petrol ve gaz şirketi Transneft’in CEO’su. Putin’in uzun zamandır yakın dostu. 1980’lerde onunla birlikte KGB’de çalıştı. Gelendzhik’teki sarayın masraflarının büyük kısmını karşılayanlardan biri de Transneft. Tokarev’in birçok akrabası ve ahbabı, devlet şirketleriyle iş yaparak zengin oldular.

ALİŞER OSMANOV: Putin’le çok yakın ilişkisi olan bir oligark. “Reis’in gözdelerinden” olduğu, bazı işleri onu temsilen yürüttüğü varsayılıyor. Galiba onun ufak tefek para pul işlerini de hallediyor. Meselâ Putin’in danışmanlarından Valentin Yumaşev’e 6 milyon dolar ödemiş. Bunlar ufak işler, çünkü Osmanov, -Bloomberg endeksine göre- 19,5 milyar dolarlık servetiyle Rusya’nın altıncı en zengin adamı. Başkanlık-başbakanlık tandemlerinde Putin’le yer değiştirmece oynayan, şu anda Rusya Güvenlik Konseyi başkan yardımcısı ve başbakan Dmitri Medvedev, Osmanov’un lüks rezidansını kullandı. Osmanov’da bunlardan bolca var. Özellikle Batı’da çok pahalı mülklere sahip: Birleşik Krallık’ta, Londra ve Surrey’de toplam değeri 280 milyon dolar eden iki mâlikâne, Almanya/Münih’te, İsviçre/Lozan’da, Monako ve İtalya/Sardinya’da lüks konutlar. Arsenal kulübünde yüzde 30 hissesi vardı, 2018’de yaklaşık 700 milyon dolar nakit paraya sattı. Yaptırımlar yüzünden kulüpçe iptal edilene kadar, iki firması Everton kulübünün sponsorları arasındaydı. Osmanov, çelik devi Metalloinvest’in ve telekomünikasyon firması MegaFon’un sahibi. Demir-çeliğin dışında, medya ve internet alanlarında girişimleri de var. Facebook’a yatırım yapan ilk işadamlarından. Xiaomi’de de hissesi var. Kommersant gazetesini alıp yazıişlerinin bağımsızlığına son vermiş, gazeteyi Kremlin yanlısı hale getirmişti. Osmanov dünyanın en büyük yatlarından birinin, Cayman Adaları’na kayıtlı, 594 milyon dolarlık Dilbar’ın -Osmanov’un annesinin adı- sahibi. Özel Airbus A340 uçağı, bir başka vergisiz cennete, Man Adası’na kayıtlı. Osmanov Rusya saldırısının başlamasıyla birlikte bu uçakla Münih’ten ayrılıp memleketi Özbekistan’a, Taşkent’e döndü.

PETR OLEGOVİÇ AVEN: O da Putin’e çok yakın kimselerden. Rosneft CEO’su Seçin’in de yakın arkadaşı. Putin’le Kremlin’de düzenli olarak buluşan yaklaşık elli zengin işadamından biri. İkisinin ilişkisinin başlangıcı 1990’lara uzanıyor. Aven Dış Ekonomik İlişkiler Bakanı’yken, St. Petersburg Belediyesi’nde yolsuzluk soruşturması geçiren Putin’e arka çıkmıştı. Aven, Rusya’nın en büyük bankalarından Alfa Bank’ı bünyesinde bulunduran Alfa Group’un ortağı. Alfa Bank, Putin’in kızı Maria’nın yürüttüğü hayır işleri projesini finanse ediyor. Birleşik Krallık’ta, Surrey’de büyük bir konut ve İtalya’nın Sardinya adasında bir villa dahil, Avrupa’nın çeşitli yerlerinde mülkleri var. Aven, ortağı Mikhail Fridman’la (hemen aşağıda) birlikte, 2018’de “gayriresmî temaslar” için Washington’a gitmiş, Moskova’nın ABD yaptırımları ve Rusya Federasyonu’nun karşı-yaptırımlarına ilişkin görüşünü iletmişti. Litvanya vatandaşlığına sahip (Litvanya iptal edeceğini açıkladı).

MİKHAİL MARATOVİÇ FRİDMAN: Alfa Grup’un kurucusu ve en büyük ortağı. Putin’in etrafındaki en yakın çemberde yeralan finansörlerden. AB kararındaki ifadeye göre, yönetimdeki ilişkileri sayesinde devlete ait tesis ve mülkleri devralmada zorluk yaşamadı. Vaktinin büyük bölümünü geçirdiği Birleşik Krallık’taysa mülkler satın alıyor. Londra’nın kuzeyindeki büyük Viktoria dönemi mâlikânesi Athlone House’u 2016’da 90 milyon dolara almıştı. 2017’de, Fridman ve iki ortağı, Buzzfeed ve Fusion sitelerine dava açtılar. İki haber sitesi, Alfa Grup’un Rusya’nın ABD seçimlerini manipüle etme girişiminde rol aldığını yazmışlardı. Fridman, Putin’in Ukrayna’yı istila harekâtına karşı ses çıkaran ilk oligark oldu. Çalışanlarına yazdığı mektupta, istilayı “trajedi” diye niteledi, “kan dökülmesine” son verilmesini istedi, “Savaş asla çözüm olamaz,” dedi. Fridman, 17 yaşına kadar Ukrayna’nın batısında yaşadı, halen Lviv’de oturan anababası Ukrayna vatandaşı. Kendisi, Rusya’nın yanısıra İsrail pasaportuna sahip.

SERGEY PAVLOVİÇ ROLDUGİN: Putin’le sıkı ilişkileri olan işadamlarından bir başkası. Onun para-pul ilişkileri şebekesinde yeralıyor. Beş offshore şirketi var. Bunlardan gelen parayı “Putin’in cüzdanı” diye bilinen Bank Rossiya’da tutuyor. Araştırmacı Gazeteciler Uluslararası Konsorsiyumu’nun bulgularına göre, Roldugin, Putin’in “gizli malî ağına dahil bankalar ve offshore şirketler” aracılığıyla 2 milyar dolar aklamış. “Troika Laundromat” (70 offshore paravan şirket aracılığıyla yürütülen, oradan oraya, oradan oraya transferlerle karıştırılıp bulandırılan bir yöntemle Rusya’dan Batı’ya “özel servet”lerin aktarılmasını sağlayan mekanizma) işinde de adı geçiyor. Troika Laundromat bünyesindeki şirketler 69 milyon doları döndürmüş. (Troika Laundromat’ın adı, bünyesindeki bir ekip tarafından yürütüldüğü Rus yatırım bankası Troika Dialog’dan geliyor.)

ARKADİ, BORİS, İGOR ROTENBERG: İlk ikisi kardeş, üçüncüsü Arkadi’nin oğlu. Esas figür Arkadi Rotenberg. Putin’in judo arkadaşı; bir ara Rusya Judo Federasyonu ikinci başkanıydı. Şimdi Putin’le buz hokeyi oynuyorlar; Arkadi Rusya Buz Hokeyi Federasyonu Yürütme Kurulu Başkanı. İki kardeş, SMP Bank’ın sahipleri. Arkadi Rotenberg’in müteahhitlik şirketi Mostotrest’te hissesi var. Oğul İgor da aile şirketlerinde pay sahibi. ABD Hazine Bakanlığı’na göre Putin, Rotenberg kardeşleri Gazprom’dan milyar dolarlık ihalelerle ödüllendiriyor. İki kardeş, AB üyesi Finlandiya’nın da vatandaşı. Arkadi Rotenberg’in yatı Rahil en son 4 Kasım’da İstanbul’da görüldü. Putin’in Karadeniz kıyısındaki muhteşem sarayı teşhir edildiğinde, Arkadi Rotenberg, Putin’i korumak için, “Burası benim,” diye ortaya çıkmıştı.

ALEXEY ALEXANDROVİÇ MORDAŞOV: Rusya’nın ikinci en zengin adamı. Serveti 30 milyar dolar civarında. Rusya Federasyonu’nun öndegelen yöneticilerinin şahsî bankası olarak nitelenen Bank Rossiya’nın önemli hissedarlarından Severgrup’un yönetim kurulu başkanı. Malî direktörü olarak çalışırken, şirketin özelleştirilmesi sürecinde yatırım fonları kurup hisselerini -işçilerden- topladığı, daha sonra dev bir şirket haline gelen Severstal’ın en büyük hissedarı. “Çelik kralı” diye adlandırılması bundan. ABD demir-çelik firmalarına da yatırımlar yapıyor. Çeşitli televizyon kanallarını bünyesinde bulunduran Ulusal Medya Grubu Severgrup’ta hatırı sayılır miktarda hisseye sahip. Almanya merkezli seyahat firması TUI Group’a ortak. Özel jeti, Bombardier BD700, Man Adası’na kayıtlı. 142 metrelik yatının adı Lady M. Değeri 500 milyon dolar, yıllık masrafı 40-50 milyon dolar arasında. Nord diye bir yatı daha var. İkisi de Cayman Adaları’na kayıtlı. 2018-19’da oğulları Kiril ile Nikita için KN Holding’i kurdu. Mordaşov da, açıkça eleştirmeden, Rusya ordusunun harekâtından hoşnut olmadığını belirtti. “İki kardeş halk arasında trajedi” yaşandığını söyleyen oligark, “Kısa zamanda bu çatışmadan çıkış yolu bulunabilsin diye gereken her şeyi yapmalıyız,” dedi.