Polonya’nın Lodz kentinde Yahudi bir ailenin çocuğu olarak 1923 yılında doğan Henry Mortengaler, kürtaj hakkı hareketi aktivisti bir hekimdi. II. Dünya Savaşı öncesi Mortengaler’in babası Genel Yahudi İşçi Federasyonu’nda (Bund) aktif bir militandı. Naziler, Polonya’yı işgal ettiklerinde Mortengaler ailesi Lodz gettosuna hapsedildi ve buradan çıkmalarına izin verilmedi. Mortengaler’in babası Naziler tarafından öldürüldü, annesi ve küçük kardeşiyle beraber bir süre gettoda yaşamaya devam etti. Ablası savaş başlamadan önce eşiyle birlikte Varşova’ya göç etmiş ve Varşova Gettosu’na kapatılmıştı. Burada başlayan Varşova Gettosu Ayaklanması’na katılan ablası Treblinka İmha Kampı’nda öldürüldü. 1942’de Naziler, Lodz Gettosu’nu bastıklarında Mortengaler ailesi ve aynı kampta kalan Rosenfarb ailesi iki gün boyunca bir gardropta saklansa da yakalandılar ve Auschwitz Toplama Kampı’na gönderildiler. Mortengaler kardeşler bu kampta öldürülen annelerini bir daha hiç göremedi. Sonrasında Dachau’daki toplama kampına gönderilen Mortengaler kardeşler 1945 yılında ABD askerleri tarafından kurtarıldı.
Savaşın ardından Mortengaler, ABD’ye iltica etti ancak bir yıl sonra 1947’de Belçika’nın Brüksel kentine dönerek kampta beraber saklandıkları Rosenfarb ailesiyle buluştu. 1949’da Chava Rosenfarb ile evlenen Mortengaler, 1950’de eşiyle beraber Kanada’ya göçtü. Monteral’de tıp eğitimi aldı ve 1953’te mezun oldu. Pratisyen hekim olarak çalışsa da özellikle doğum kontrol yöntemleri üzerinde uzmanlaştı. Kanada’da vasektomi ameliyatları yapan ve kadınlara doğum kontrol hapı sağlayan ilk doktorlardan biri oldu. 1967 yılında Sağlık ve Refah Parlamento Komitesi’nin önünde sağlıklı kürtaj hakkını savunduğunda Kanada’da henüz kürtaj yasal değildi. 1969 yılında Başbakan Pierre Trudeau’nun önerisiyle eşcinsellik suç olmaktan çıkarıldı ve kürtaj kısıtlı bir şekilde serbest bırakıldı. Ancak bu sırada kürtaja sadece hastanelerde ve kadının hayatı tehlike altındaysa izin veriliyordu. Mortengaler, yasayı çiğneyerek kendi kliniğinde kürtaj yapmaya başladı. 1973 yılında beş binin üzerinde başarılı kürtaj gerçekleştirdiğini kamusal olarak açıkladı. Tutuklanıp yargılanan Mortengaler jüri tarafından suçsuz bulunsa da, 1974 yılında bir üst mahkeme tarafından hapse mahkûm edildi.
Aynı yıl Mortengaler ve kürtaj hakkı aktivistleri Kürtaj Yasasının Feshi İçin Kanada Birliği’ni (CARAL) kurdu. CARAL, ülke çapında destek buldu ve Mortengaler’in davası için para topladı. 1975 yılında eşiyle boşanan Mortengaler hakkındaki suçlamalar bir süre sonra düştü ancak kliniğinde illegal biçimde kürtaj yapmaya devam etti. 1983 yılında kamuoyu desteğini de arkasına alan Mortengaler, meslektaşları Leslie Frank Smoling ve Robert Scott ile birlikte Winnipeg ve Toronto’da da klinikler açtı. Bu dönemde yapılan bir ankete göre Kanada halkının yüzde 72’si kürtajın kadın ve doktoru arasındaki bir mesele sayılması gerektiğine inanıyordu. Aynı yıl, polis Toronto’daki kliniği bastı, Mortengaler ve iki meslektaşı kendilerini tekrar mahkemede buldu. Sanıklar, Yüksek Mahkeme’ye başvurdu ve 1988 yılında kürtaj yasasının Kanada Hak ve Özgürlükler Sözleşmesi’ne aykırı olduğunu kabul ettirdiler. Kürtaj yasası ortadan kalktı ancak bölgesel uygulamalar yüzünden her kadının bundan eşit bir biçimde faydalanamıyordu.
Henry Mortengaler, 2013’teki ölümüne kadar kürtaj hakkını savunmaya devam etti, hem kliniklerini açık tuttu hem de bu konudaki aktivizmini sürdürdü. Kürtaj karşıtları tarafından defalarca tehdit edilse ve 1992’de kliniği bombalansa da kadın haklarına katkıda bulundu. Pek çok insan hakları ödülü alan Mortengaler, 2013’te Toronto’da hayata veda etti.
Can Irmak Özinanır
(Sosyalist İşçi)