(Seçtiklerimiz) Prof. Dr. Şahika Yüksel: Cinsiyet hoşnutsuzluğu yaşayan ergenler ve talepleri

Aşırı sağcı gazeteler tarafından hedef gösterilen hekimlerden biri, gerçek dışı iddialarla hedef alınan bilimsel çalışmalarının ne olduğunu anlattı. bianet'in ruh sağlığı uzmanı Şahika Yüksel ile yaptığı röportaj

Öncelikle transgender kavramını açıklayabilir misiniz?

Cinsiyeti doğumda tayin edilenle tam örtüşmeyen kişiler kendilerini "transgender", "trans", cinsiyetine göre "trans erkek" veya "trans kadın"olarak tanımlayabilmektedir. Cinsiyetin nasıl deneyimlendiği, dışa vurulduğu, yani cinsiyet ifadesi, aynı cinsiyetle kendini tanımlayan kişiler içinde bile geniş bir çeşitlilik sergiler. İnsanların bir bölümünün cinsiyet kimliği ve ifadesi doğumda atanan cinsiyetle örtüşmemektedir.

Kişinin yaşadığı veya dışa vurduğu cinsiyet kimliği ile doğumda belirlenen cinsiyetin örtüşmemesiyle ilişkili olarak yaşadığı sıkıntı ve zorlanmaya tıbbi olarak Cinsiyet Hoşnutsuzluğu (DSM-5 2013) veya Cinsiyet Uyuşmazlığı (ICD 11 2017) denilmektedir.

Değerlendirme temel dayanak kişinin beyanıdır. Bu durumlar bütün toplumlarda ve her grupta, her ailede olabilir. Hormonal, genetik bir bozukluk değildir. Özel bir test veya inceleme aracı yoktur.

Ergen ruh sağlığı

Bir ergenin ruh sağlığı değerlendirmesi ve tedavisi bir erişkinden farklı mıdır?

Bebekler ve bilinç kaybı olan, iletişim kuramayan her yaşta tüm başvuran kişilerin önce ne dediğini dinleriz, şikâyetlerini sorarız, gerekirse tetkikler yapılır, bazen bir tanı konur. Gerekiyorsa ilaç veya psikoterapi düzenlenir. Tedaviler düzenlenmeden neden seçildiği ve sürecin nasıl işleyeceği aktarılır.

18 yaş altı reşit olmayan çocuk ve gençler ailelerinin eşliğinde ve/veya bilgisiyle gelir. Ne tanı konulduğu nasıl bir tedavi düşünüldüğü gence ve eşlik eden aile bireyine aktarılır. Bir tedavi düzenlenecek ise bu yaş grubunda anne-babanın onayı şarttır. Ancak görüşmelerde konuşulanların mahrem kalacak kısımları vardır. Aksi takdirde bir güven ilişkisi kurulamaz. Kişinin kendisine veya başkasına zarar verme durumu veya kriminal bir durum varsa yakınlar ve gerektiğinde hastane idaresi veya ilgili kurumlar bilgilendirilir.

Cinsiyet hoşnutsuzluğu olan ergenler hangi taleplerle gelir, bunu nasıl takdim eder?

Tüm ergenlerde gelişim sürecine bağlı bedensel, psikolojik ve cinsel yönden hızlı değişimler yaşar. Doğumdan atandığı cinsiyetinden hoşnut olmayan bir ergen/genç; erkeksi olarak dışa vuran davranışlarından memnun olacağına, rahatsız olur ve erkekleşen görünümünü görünmez kılmaya çabalar. Aynı şekilde, genç bir kız akranları süslenirken, feminen özelliklerinin ergenlikle dışa vurmasını gizlemeye çabalar. Ancak ne kadar gizlemeye çalışsa da artık çocuk değillerdir ve cinsiyetleri görünür olacaktır.

Aslında bu salt bir bedensel gizleme değil aynı zamanda kimliğinin var olduğu biçimiyle gizlenmesidir. Tüm dünyada ve Türkiye'de transgender bireyler daha erken yaşlarda cinsiyet kimliklerinden rahatsız olarak ruh sağlığı uzmanlarına başvurmaktadır.

"Journal of Clinical Research in Pediatric Endocrinology" adlı uluslararası hakemli dergide bir yazınız (Endocrinological Approach to Adolescents with Gender Dysphoria: Experience of a Pediatric Endocrinology Department in a Tertiary Center in Turkey) yayımlandı. Çalışmayı özetler misiniz?

Her yıl artan sayıda Türkiye'nin farklı bölgelerinde, hatta yurt dışında yaşayan gençler bizlere ulaşıyor. İstanbul Üniversitesi, Çocuk Hastalıkları, Çocuk Endokrin Bilim Dalı'na bu gençleri yönlendirmekteyiz. Sayılar artınca, Türkiye'de bu alanda çalışmalar çok sınırlı olduğu için verileri paylaşmanın yararlı olacağı düşünüldü ve 2021 yılında etik kurula başvuruldu. Bu gençlerin bilgileri, geçirdikleri süreci değerlendirmek istendi.

Bu çalışmaya giren gençler kim?

Gençlerin bazıları kendilerini bildiklerinden itibaren bazıları 10'lu yaşından itibaren bedenlerinden hoşnutsuz idi. Bu nedenle aralarında daha önce intihar planlayanlar veya intihar girişiminde bulunmuş, bazıları ise bir doktora danışmadan kendileri hormon kullanmaya başlamıştı.

2016-2022 yılı arasında 26 ergen kadın ve 27 erkek olmak üzere 53 birey başvurmuş. Başvuru sırasında yaşları ortalama 16 yaş 3 ay. Bu yaşlar endokrin değerlendirme için başvuru yaşı. Ruh sağlığı uzmanlarına gelme yaşları değişmekle birlikte 10-15 arasında.

Kısaca, ruh sağlığı uzmanı veya çocuk ergen ruh sağlığı uzmanı olarak en az 6 ay ortalama 2-3 yıl izlediğimiz ve bedenlerinden rahatsızlıkları sürekli ve ciddi boyutlarda olduğuna gerek biz hekimlerin gerek anne-baba ve diğer aile yakınlarının gözlediği bir grup gençten söz ediyoruz. Bazı gençler okulda yaşadıkları ayrımcılık ve zorluklar nedeniyle okul idaresi ve rehber öğretmenler tarafından yönlendirilmişti. Bu süreçte anne-babanın tercihine göre ikisi ile ortak veya ayrı ayrı gereken sayıda görüşmeler yapılmaktadır. Biz ruh sağlığı uzmanlarına gelen bu gençlerin sadece bir bölümü endokrin değerlendirme ve hormon kullanımı için yönlendiriyoruz.

Grubun, GnRHa gonadotropin-salgılanmasını baskılayan hormon kullanıma başlama yaşları yaşları 13 yaş 2 ay ile 19 yaş 4 ay arasında değişmektedir. Diğer uluslararası çalışmalarda, gençlere hormon başlaması daha erken, bizde biraz daha geç oluyor. Notumuz daha kıt. İzlem sürecinde 18 yaşına basan, yani reşit olan, 15 genç erişkin endokrin bölümüne yollanmıştır. Bu 15 gençten bir bölümü ilgili kurullardan geçip mahkemeye başvurmuştur. Bazıları alt kısım ve üst kısım ameliyatlarını yine 18 sonrası olmuştur.

Bu derlemeye giren gençlerden bir kişi kendi imkânlarıyla 17.5 yaşında mastektomi (meme aldırma) ameliyatı olmuş. Diğer estetik ameliyatları ailelerin onayıyla kendileri yaptırmıştır. 18 yaş sonrası, mahkemeden resmi yazılarla, İTF Dekanlığı'na başvuran kişiler ilgili bilim dallarında değerlendirilip cinsiyet uyum ameliyatı hakkı kazanmıştır.

Bir gence hangi yaşta hormona başlanır?

Yanıt o çocuğun gelişimine göre olur. Ergenlik kız ve erkek çocuklarda bedensel ve hormonal değişiklikler yaşanır. Türkiye'de yapılan bir toplumsal taramada erkeklerde ortalama buluğ yaşları 12. Kızlarda meme büyümesi 10 yaşında başlıyor, ilk kanama 12.

Uluslararası kılavuzlarda olduğu gibi Türkiye'de de baskılayıcı hormona başlanması ergenliğin başlamasından sonra, Tanner Ölçeği ile belli bir aşamada, 2-3 evrede oluyor. Bunun nedeni, cinsiyeti sergileyen değişiklikleri kısmen hissetmesi ve rahatsızlığı deneyiminin de görülmesidir.

Ergenlik baskılayıcı tedavi cinsiyet hoşnutsuzluğu tanısı konulan gencin yaşadığı hoşnutsuzluğu kısmen yatıştırarak, ergenlikle şiddetlenmesinin önüne geçerek izlemde uygun tedavi yaklaşımlarının araştırılması için zaman yaratmaktadır.

Bazı çalışmalar tedaviye daha erken başlayan gençlerin, daha ileri yaşta başlayan akranlarına göre istenmeyen ergenliğin ve bununla ilişkili fiziksel değişikliklerin önlenmesine bağlı olarak daha düşük düzeyde ruhsal sıkıntı yaşadıklarını ve daha sağlıklı bir ergenlik yaşadıklarını bildirmektedir (Sorbara ve arkadaşları 2020).

Ergenlik gelişim, formasyon kazanım devresindeki gencin eğitimini sürdürmesi, meslek eğitiminde zarar görmemesi açısından önemlidir.

Bu vesile ile şunu eklemek isterim: Ergenlikle beraber belirginleşen ikincil cinsiyet özelliklerinin, cinsiyet hoşnutsuzluğunu artırdığı ve cinsiyet hoşnutsuzluğununun anksiyete bozuklukları, depresyon ve intihar riski ile ilişkili olduğu bildirilmektedir. Erişkin transgender kişilerle yaptığımız bir değerlendirmede, daha önce bir sağlık kurumuna başvurmamış veya başvurup destek almamış 141 transgender kişi arasında 21 yaşından önce intihar edenlerin oranı yüzde 76 olduğu görüldü. Bu oran yüksek gelmesin, tersine biz hayatta kalanları görüyoruz. Tabii bu nedenle intiharı tamamlanan ve ölen kaç kişi var bilmiyoruz.

Bu dönemde kişilere damgalanmaya ve ayrımcılığa bağlı olarak kendilerini ifade etmekte ve çevrelerine açılmakta yaşadıkları güçlükler konusunda destek verilmesi, kişilerin cinsiyet kimliklerini nasıl, ne zaman, ne ölçüde ifade edeceklerine karar vermelerine ve güvenli yollar bulmalarına yardımcı olunması önerilmektedir (Adelson SL ve American Academy of Child and Adolescent Psychiatry (AACAP) Committee on Quality Issues).

İlginizi çekebilecek diğer yazılar