İspanyol Gribi ve Egon Schiele

1918-1920 yılları arasında dünyayı saran İspanyol gribinin resim sanatındaki izleri... Meltem Oral yazdı.

14. yüzyıldan itibaren yaklaşık iki yüzyıl boyunca belli aralıklarla görülen veba salgınının izleri, özellikle dönemin Avrupa sanatında yoğun bir şekilde yer alır. Hatta bir veba ikonografisinden bahsetmek mümkündür. I. Dünya Savaşı’nın sonlarında ortaya çıkan ve dönemin dünya nüfusunun yarısının enfekte olduğu, on milyonlarca insanın hayatını kaybettiği İspanyol Gribi’nin de sanatçıları ve üretimlerini etkilemesi kaçınılmazdır. Salgın milyonlarca yaralıya, ölüme, açlığa neden olan savaşın yanı sıra ayaklanmaların, devrimlerin yaşandığı, küresel bir altüst oluş döneminde gerçekleşir. Savaşla aynı yıkıcılığa sahip olsa da onun kadar yoğunlukta bir sanatsal etkiyi yaratmadığı düşünülür. Belki de milyonlarca insanın hayatını etkilemiş böylesi bir deneyimin kolektif hafızadaki yerini hesaba katarak, dönemin görsel sanatını farklı bir gözle yeniden okumak gerekir, kim bilir. Şimdilik gribe enfekte olan ve kendi deneyimini “belgeleyen” Egon Schiele’yi kısaca hatırlamakla yetinebiliriz.

1890 doğumlu Avusturyalı Schiele, 16 yaşında sanat eğitimine başlar. Birkaç arkadaşıyla birlikte, akademideki sanatsal ifade özgürlüğünün genişletilmesine dair talepler listesi kaleme alır. Daha sonra okulu bırakarak Yeni Sanat Grubu (Neukunstgruppe)’nun kurucuları arasında yer alır. Bu süreçte tanıştığı Viyana Sezesyon’un kurucularından Gustav Klimt’le arkadaşlığının hayatında önemli bir yeri olur.

Schiele’nin artık ikonik olan imgeleri dönemin “genel ahlak” yapısıyla pek uyumlu değildir. Nü resimlerin alışılageldik ideal bedenlerine benzemez Schiele’nin çıplak figürleri. Kaslı, zinde, maskülen erkeklerle uyumlu, kusursuz hatlara sahip kadınlar yoktur. Schiele’nin figürlerinde beden deforme, çarpık, kusurlu bir haldedir. Bedenin temsiliyetindeki idealizasyonu kıran daha erken örnekler de vardır. Ancak Schiele’nin çarpık bedenlerinin duruşları “müstehcen” kabul edildiğinden şok edicidir. Dönemin cinsellik normlarına karşı bir tavır içeren tasvirleri, gerçeklikle temsil edilenin çelişkisini de gösterir. O zamanlar Avrupa başkentleri arasında en yüksek seks işçiliği oranına sahip olan Viyana’da seks işçilerinin yaş ortalaması 14’tür. Schiele’nin çıplaklık tasvirlerinin modelleri kendisinin dışında genellikle seks işçisi ve proleter genç kadınlardır. Sıska, yanakları çökmüş bedenler aynı zamanda sınıfsal konumu da karakterize eder. Sokakların gerçekliği yerine onun kutsallık atfedilen sanattaki ifadesinin şoke edici bulunmasının üst sınıfların iki yüzlü ahlakını yansıttığı da söylenebilir.

Partneri Wally Neuzil’le evlenmeden birlikte yaşadıkları için Krumau’da maruz kaldıkları mahalle baskısının nihayetinde ikili kenti terk eder. 1912’de yeni taşındıkları kentte Schiele, 13 yaşındaki bir genç kızı kaçırmak ve istismar suçlarından yargılanır. Yalnızca reşit olmayanlara pornografik resimler gösterdiği gerekçesiyle kamusal ahlaksızlıktan 24 gün hapis cezası alır. Bazı resimlerinin mahkemede yakıldığı söylenir. Kimi kaynaklarda bu olay, Schiele’nin aslında yerleşik muhafazakâr kodlara karşı olması nedeniyle, kendisi ve sanatı üzerinde baskı kurmak için yargılandığı imasıyla ele alınır. Ancak aktarılan bu bilgiler kadar onları kimin aktardığının da önemli olduğunu ve tarih yazımındaki beyaz erkek hegemonyasını hatırlamakta fayda var. Yakın zamanda sanatçının yüzüncü ölüm yıldönümü nedeniyle Boston Güzel Sanatlar Müzesi’nde düzenlenen sergideki duvar etiketlerinde künye bilgilerinin yanı sıra hakkındaki suçlamalara dair notlar da yer aldı.  Bu uygulama özellikle #MeToo hareketinin etkisiyle galeri ve müzelerde yaygınlaşıyor.

Schiele, 1915’te Edith Harms’la evlenir ve aynı yıl milyonlarca akranı gibi askere çağrılır. 1918’de İspanyol Gribi patlak verir. Yakın arkadaşı ve akıl hocası Klimt inmeden ve gripten hayatını kaybeder. Schiele baba figürü yerine koyduğu söylenen dostunun hastalık sürecini, “Gustav Klimt Ölüm Döşeğinde” çizimiyle kaydeder. 

Egon Schiele, Gustav Klimt Ölüm Döşeğinde, 1918.

Enfekte olan Schiele, virüsü bulaştırma riskine karşı, yatak odasıyla salon arasına kurduğu ayna düzeneği aracılığıyla başkalarıyla iletişim kurmaya ve modellerini görmeye devam eder. 

1918’de üzerinde çalıştığı bir yağlıboya resimde, Schiele ve hemen önündeki Edith Harms çömelerek otururken, Harms’ın bacaklarının arasında bir bebek yer almaktadır. Resim yapıldığı sırada Harms henüz hamiledir.  Ancak resimdeki çocuk asla doğmaz. Edith Harms 28 Ekim 1918’de grip nedeniyle hayatını kaybeder. Schiele ölümünden birkaç saat öncesinde yaptığı portresiyle eşini son kez resmeder. Üç gün sonra kendisi de henüz 28 yaşındayken hayatını kaybeder. 

Egon Schiele, Edith Harms, 1918.

Egon Schiele, Aile (Çömelen Çift), 1918. 

Meltem Oral

Kaynaklar

Modern Sanatın Kısa Tarihi, E. Osman Erden, Hayalperest Yayınevi, İstanbul, 2016.

Schiele, Stephanie Angoh, Parkstone International, New York, 2013.

Painting and Sculpture in Europe: 1880-1940, George Heard Hamilton, Penguin Books, New York, 1981.

İlginizi çekebilecek diğer yazılar