Büyük bankaların batmasına, firmaların duvara çarpmasına ve kapitalizmin temellerinin sarsılmasına neden olacak kadar şiddetli bir ekonomik krize birdenbire yakalanan bir dünya. Binlerce kişi iflasa sürükleniyor ve çok daha fazlası işinden atılıyor.
Bunlar sadece 1929 veya 2008'deki mali krizlerden sonraki sistemin görüntüleri değil, aynı zamanda 150 yıl önce yaşanan ekonomik felaketin de özeti.
18 Eylül 1873'te Amerika'nın en büyük bankası iflas ettiğini açıkladı. Jay Cooke and Co, ABD İç Savaşı'nda Birlik tarafının finansmanında çok önemli bir rol oynamıştı . Önceki yıllarda demiryolu hamlesini finanse eden tahviller için para toplamak çok önemliydi.
Ama artık iflas etmişti. Çöküşün etkileri dramatikti. ABD genelinde 100 banka daha kapanmak zorunda kaldı. Kasım ayına gelindiğinde yaklaşık 55 demiryolu iflas etti ve sonraki Eylül ayında bunlara çok daha fazlası katıldı.
Yaklaşık 18.000 işyerinin kapandığı ve işsizliğin hızla arttığı tahmin ediliyor. New York'un çalışan nüfusunun dörtte biri işsiz kaldı.
ABD Ulusal Ekonomik Araştırma Bürosu, çöküşün ardından gelen ABD ekonomik gerilemesinin art arda yaklaşık 65 ay, yani neredeyse beş buçuk yıl sürdüğünü ileri sürüyor. Bu, 1929'daki Wall Street Çöküşünü takip eden daralmadan 22 ay daha uzun bir süre.
Kriz, direniş ve isyana yol açtı. 1874'te 100.000'e kadar işsiz Manhattan'da gösteri yaptı ve bir isyan çıktı.
Üç yıl sonra, işçilerin artık daha fazla ücret kesintisine tahammül etmeye razı olmadıklarını göstermesiyle, demiryolu grevi ülke geneline yayıldı. Yarı zamanlı eyalet milisleri Ulusal Muhafızlar, Ohio'daki Martinsburg'dan trenleri serbest bırakmak üzere göreve çağrıldı.
Ancak onlara güvenilemezdi çünkü birçoğu demiryolu işçisiydi ve grevlere sempati duyuyordu. Bunun üzerine hükümet federal birlikleri çağırdı.
Grevciler depoları ve demiryolu taşıtlarını yaktı. Bazıları ABD'nin yaklaşık altı yıl önce Paris Komünü'ndekine benzer bir ayaklanmaya tanık olduğunu ileri sürdü. Grevler vahşice bastırıldı ve 52 gün sonra sona erdi. Yüzden fazla işçi, birlikler ve resmi olmayan milisler tarafından öldürüldü.
Direniş ve isyan, siyasi tepkiyi de beraberinde getirdi. Çöküşün kurbanlarının çoğu Cumhuriyetçi Başkan Ulysses S. Grant'i suçladı.
1874 seçimlerinde Güneyli ırkçılar arasındaki güçlü tabanıyla Demokratlar Temsilciler Meclisi'nin kontrolünü ele geçirdiler.
Bu, Kuzey egemen sınıflarının, fethedilen güney eyaletlerinde “özgür emek” koşullarını yeniden yaratma ve Afrikalı Amerikalılar için asgari hakları garanti altına alma programı olan “Yeniden Yapılanma”nın fiilen sonu anlamına geliyordu.
1873'teki çöküş ABD'deki en dramatik olaydı ama uluslararası bir krizdi. ABD ekonomisinin başının belaya girmesinin bir nedeni, Amerika çapında inşaatları finanse eden Avrupa'daki ABD demiryolu tahvili piyasasının, paniğin yayılmasıyla kurumasıydı.
1872'de Berlin'de, Yahudi olan en büyük demiryolu patronu Bethel Henry Strousberg, felaketle sonuçlanan bir mali maceranın ardından iflasını ilan etti.
Kısa bir süre sonra Viyana borsası çöktü.
Peki ekonomik çalkantının arkasında ne yatıyordu? Bu konuda reformistler ile Marksistler arasında önemli tartışmalar var.
Reformcular, farklı bir dizi ekonomi politikasının felaketi önleyebileceğine inanıyor. Buna karşılık marksistler krizi sistemin kaçınılmaz bir parçası olarak görüyorlar.
1848 devrimlerinin ardından Avrupa, uzun bir hızlı ekonomik büyüme dönemi yaşadı.
Onbinlerce kilometrelik rayın döşendiği 1850 ile 1870 yılları arasındaki demiryolu çılgınlığı bu büyümeye öncülük etti. Bu durum, çelik ve madencilik gibi bağlantılı diğer endüstrilerin de büyümesini teşvik etti. ABD'de de benzer bir büyüme yaşandı.
Bazı teorisyenlere göre, bu kadar uzun bir büyüme dönemi kaçınılmaz olarak “irrasyonel bir coşkuyla” sonuçlanmalı ve ekonomik büyümeden en iyi şekilde yararlanma yarışına girerek, daha fazla spekülatif yatırım yapılmalıdır.
Bunlar aynı zamanda, ekonominin üretim tabanındaki hızlı ama plansız genişlemeye de işaret ediyor. Bu durumun kaçınılmaz olarak arz ve talep arasında bir uyumsuzluğa yol açacağını ve bunun da sonuçta kârları düşüreceğini ileri sürüyorlar.
Ayrıca, çöküşe zemin hazırlanmasına etki eden bazı spesifik faktörlerden de bahsediyorlar.
Fransız ekonomisi, Prusya'nın 1871'de Fransa'ya karşı kazandığı zaferin ardından Alman imparatorluğuna ödemek zorunda kaldığı tazminatlar nedeniyle bunalıma girdi.
Alman mali spekülasyonları şüphesiz bundan elde edilen servetle arttı ve 1873'ün sonlarında tazminatlar sona erdiğinde Alman ekonomisi geriledi. Hem Avrupa'da hem de ABD'de enflasyonun üstesinden gelme girişimleri durumu daha da kötüleştirdi.
Almanya Başbakanı Otto von Bismarck, Alman para birimini altına sabitleyerek fiyatları düşük tutmaya çalıştı. ABD yakın zamanda tek bir ulusal para birimi olan doları kurmuştu, ancak Başkan Grant de aynısını yaptı. Bu politika, efektif talebi azaltma girişimiydi.
Bu çeşitli faktörlerin hepsi şüphesiz, çöküşe katkıda bulundu, ancak bunu tam olarak açıklayamadılar.
Hepsi birlikte ele alındığında, büyük ekonomilerde altta yatan bir sorun olmasaydı, iktisadi dalgalanmalarda muhtemelen hafif bir ekonomik gerilemeden daha fazlasına neden olmayacaktı. Bunlar Karl Marx'ın düşen kâr oranı dediği şeyden kaynaklanıyordu .
Marksist iktisatçı Michael Roberts, Uzun Buhran adlı kitabında, 1873'e kadar olan dönemde patronların insan emeğinin yerine giderek daha fazla makine yatırımı koymaya çalıştıklarını tespit ediyor.
Bu, başkalarıyla rekabete kilitlenmiş bireysel kapitalistlere maliyetleri düşürmenin mantıklı bir yolu olarak görünecektir. Ancak insan emeğinin sömürülmesi tüm değerin ve sonuçta kârın kaynağı olduğundan, süreç bir bütün olarak sistemin kârlılığını düşüren bir etki yarattı.
Roberts, 1873'teki çöküşe kadar kâr oranlarının düştüğünü ve krizi bu kadar şiddetli hale getiren şeyin de bu olduğunu gösteriyor. Egemen sınıf büyüyen felakete korumacılıkla karşılık verdi. Kapitalist işletmeler büyüklükleri artıp, sayıları azaldıkça devletin ağına düştüler.
Devlet ile sermayenin kaynaşması ve yurt içinde nispeten daha zayıf kârlılık ve büyüme, uluslararası rekabetin artmasına ve iki spesifik sonuca yol açtı.
Birincisi emperyalizmin ve daha spesifik olarak sömürgeciliğin büyümesiydi.
1885'te Berlin Antlaşması, Avrupa'lı güçlerin Afrika'yı kendi aralarında paylaşmasına tanık oldu. 1870'de kıtanın yalnızca yüzde 10'u sömürge yönetimi altındaydı. 1900 yılına gelindiğinde bu rakam yüzde 90'a ulaşmıştı. "Yeni toprakları" yağmalamak kârı artırmanın bir yoluydu.
İkincisi, emperyalist rekabet arttıkça silah harcamalarının artmasıydı. Silahlara yapılan harcamalar kapitalist ekonomilerin depresyondan çıkmasına yardımcı oldu. Makinelerin, hammaddelerin veya tüketim mallarının üretiminde kâr oranlarını düşürmeden harcamaları ekonomiye enjekte etme gibi büyük bir erdeme sahipti.
Afrika'nın parsellenmesi emperyalist rekabeti geçici olarak istikrara kavuşturmuş olabilir, ancak kaçınılmaz olarak tekrar istikrarsız hale gelerek savaş olasılığını artırdı.
Bu istikrarsızlık daha da kötüleşti çünkü 1873'ten sonra olduğu gibi, ekonomik büyüme son derece dengesizdi.
Britanya, çöküşün ardından hızla ana rakipleri haline gelen iki ülkeden (Almanya ve ABD) çok daha yavaş büyüdü.
Kapitalizmde ekonomik krizler, sistemdeki üretken olmayan sermayeyi temizlemenin ve emeğin sömürüsünü artırmanın bir yolu olarak işlev görür.
Britanya'nın uzun süredir yaşadığı ekonomik gerilemeyi analiz etmeye çalışırken çok fazla mürekkep döküldü ve bu konuda hala bir fikir birliği yok. Bununla birlikte Britanya, imparatorluğu sayesinde, çöküşün bazı etkilerinden nispeten yalıtılmıştı ve bunun sonucunda ABD ve Almanya ile aynı mali krizleri yaşamadı.
Her iki faktör de İngiliz sermayesinin başkalarına dayatılan kapitalist yeniden yapılanma sürecinden geçmemesine katkıda bulunmuş olabilir.
1873 çöküşü ve bunu takip eden uzun depresyon, yoksullar için ölçülemez zorluklara yol açtı. Sömürgelerdeki insanlara ve Afrikalı Amerikalılara yönelik yaygın ırkçılığı ve sömürüyü feci şekilde güçlendirdi.
Krizden Yahudi bankacılar ve Strousberg gibi sanayiciler sorumlu tutularak antisemitizmin alevleri körüklendi. Büyüyen emperyalist rekabet, Birinci Dünya Savaşı'nın korkunç katliamıyla doruğa ulaştı.
Bu, bugün içinde yaşadığımız ve her zamankinden daha acil olarak kurtulmamız gereken aynı kaotik, öldürücü sistemdir.
Rob Hoveman
(Socialist Worker'dan Ali Baydaş çevirdi)
Taner Akçam, yeni kitabında Ermenilerin dininin zorla değiştirilmesi ve asimilasyon süreçlerini inceliyor. Kitapta Talat Paşa’nın ihtida edenlerin tehcirden muaf tutulması emrini daha sonra nasıl geri çektiği de anlatılıyor.